Baranów Sandomierski – zamek

Historia

   Pierwsze założenie mieszkalno – obronne powstać miało w Baranowie podobno już w XII wieku z fundacji Jaksy, który w 1135 roku miał na polecenie Bolesława Krzywoustego wznieść bliżej nieznany gródek. Usytuowano go w sąsiedztwie odległej od osady o kilkaset metrów przeprawy przez Wisłę. Świadczą o tym nazwy sąsiednich wsi: Przewóz i Przewoźnik, znajdujących się po obu stronach rzeki. Przeprawa koło Baranowa była szczególnie ważna, gdyż umożliwiała połączenie szlaków handlowych biegnących z zachodu z Krakowa na wschód w stronę Przemyśla z drogami wiodącymi z północy od Sandomierza na południe w stronę granicy węgierskiej. Nazwa Baranów wywodzi się zapewne od hodowli baranów, jaką prowadzili wówczas mieszkańcy tej osady, wykorzystując do wypasu bujne nadwiślańskie łąki.
   Wieś Baranów pojawia się jeszcze kilkukrotnie w dokumentach pisanych z XIII i XIV wieku. Między innymi w 1266 roku wdowa po Baranie z Pełczysk sprzedała Baranów za 15 grzywien srebra Salomei, siostrze Bolesława Wstydliwego, a w 1354 roku król Kazimierz Wielki przekazał dobra baranowskie niejakiemu Pietraszowi z Małachowa oraz ustanowił w osadzie jarmark. W 1376 roku zamek, czy też raczej drewniany gródek, miał spłonąć w trakcie najazdu litewskiego wojska Kiejstuta. Budowa murowanego założenia mieszkalno – obronnego prawdopodobnie miała miejsce w XV wieku. Kronikarz Jan Długosz wspominał, iż należało ono do rodziny Baranowskich herbu Grzymała.
   Około 1569 roku średniowieczna budowla została rozebrana przez jednego z kolejnych właścicieli – Rafała Leszczyńskiego herbu Wieniawa. Wzniósł on na jej miejscu renesansowy dwór obronny, wtopiony obecnie w zachodnie skrzydło założenia, które przetrwało do naszych czasów. Rozbudowa dworu nastąpiła w latach 1591-1606 według projektu Santi Gucciego, w czasie gdy właścicielem był wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński. W takiej formie zamek szczęśliwie przetrwał okres najazdu szwedzkiego w 1655 roku. Kolejną rozbudowę przeprowadzono około 1695 roku według projektów Tylmana  z Gameren, zamieniając wystrój wnętrz, zwieńczenia baszt i wprowadzając umocnienia bastionowe, które zastąpiły mur kurtynowy. Jednak z końcem XVIII wieku umocnienia Baranowa straciły na znaczeniu, a fortyfikacje rozebrano w pierwszej połowie XIX wieku.

Architektura

   Najstarsze murowane średniowieczne założenie miało formę kamiennej wieży mieszkalno – obronnej. Grubość jej murów wahała się od jedynie 70 cm do 1,2 metra. Wzniesiono je z szarego łamanego piaskowca o zróżnicowanych wymiarach oraz w mniejszej ilości z cegieł, szczelnie łączonych wapienną zaprawą murarską. Nie jest pewne czy budowla wykonana była w całości z kamienia, czy użyto także drewna, z którego być może wzniesiono wyższe kondygnacje. Cegła prawdopodobnie została użyta w czasie późniejszego remontu. Nie odkryto żadnych śladów tynków.
   Nie można wykluczyć, iż wieża posadowiona została na sztucznym nasypie ze względu na bliskość dwóch rzek, ale także z powodu lepszej możliwości obserwacji terenu. Taki rodzaj nasypu wykonywany był z ziemi pochodzącej z przekopu otaczającego przyszłą budowlę. Po usypaniu majdanu i umocnieniu jego zboczy pozostawiano go na jakiś czas, aby ziemia się uleżała. Było to koniecznie wówczas, kiedy budynki wznoszono bezpośrednio na powierzchni nasypu. Następnie budowano most albo sypano groblę, umożliwiając w ten sposób łatwy dostęp do górnej powierzchni majdanu. Sam obiekt fortyfikowany był za pomocą wału ziemnego i palisady lub częstokołu. Budynki gospodarcze skupione były u podstawy kopca, wokół niego.
   Wieża prawdopodobnie składała się kilku kondygnacji. Na parterze w tego typu budowlach znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, powyżej umieszczano komnaty mieszkalne i reprezentacyjne. Nie ma pewności czy wieża baranowska miała trzy kondygnacje, jest to jednak prawdopodobne  z założeniem, że ostatnie było wykonane z drewna lub techniką szachulcową. Poszczególne pomieszczenia przykryte były zapewne płaskimi, drewnianymi stropami. Średniowieczne wieże mieszkalne przykrywano dachami dwuspadowymi lub czterospadowymi. Wysokość takiej budowli mogła sięgać około 20 metrów. Z zachowanych reliktów baranowskiej budowli można odtworzyć tylko dwie komory w przyziemiu. Jedną z nich jest korytarz o długości około 6 metrów i szerokości 1,75 metra, zakończony we wschodniej części murem w którym znajduje się przewężenie, stanowiące pozostałość po ościeżu. Wymiary drugiego pomieszczenia są trudne do ustalenia z powodu zniszczeń.
   Renesansowy dwór obronny zbudowany był na planie prostokąta i miał dwie bądź cztery baszty alkierzowe usytuowane w narożach. W trakcie przebudowy z końca XVI, początku XVII wieku do istniejącego kasztelu dostawiono skrzydła północne i wschodnie, zamykając dziedziniec parawanową ścianą i ryzalitem bramnym od południa. Wschodnie skrzydło dla zachowania regularności uzupełniono narożnymi basztami, a wnętrze otoczono krużgankami. Umocniono także przedzamcze, nieistniejącym już dziś murem kurtynowym.

Stan obecny

   Zamek w obecnym kształcie jest jednym z najlepiej zachowanych obiektów renesansowych w Polsce, często ze względu na podobieństwo nazywany „Małym Wawelem”.  Fragmenty XVI-wiecznego kasztelu ukryte są w zachodnim skrzydle założenia, wyróżniającym się grubszymi murami, odmiennym połączeniem baszt z murami oraz skromniejszą dekoracją portali okiennych. Natomiast relikty XV-wiecznej wieży mieszkalnej obejrzeć można w piwnicach zamkowych. Jest on udostępniony jest do zwiedzania od 1 listopada do 31 marca w godz. 9.00 – 18.00, od 1 kwietnia do 30 września w godz. 9.00 – 18.00, a w październiku w godz.  9.00 – 17.00.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Gorazd-Dziuban P., Średniowieczny obiekt mieszkalno-obronny w obrębie zamku w Baranowie Sandomierskim [w:] Archeologia Kotliny Sandomierskiej, red. M.Kuraś, tom 2, Stalowa Wola 2017.

Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003.