Historia
Pierwsze założenie mieszkalno – obronne powstać miało w Baranowie już w XII wieku, z fundacji niejakiego Jaksy, który w 1135 roku miał na polecenie księcia Bolesława Krzywoustego wznieść bliżej nieznany drewniano-ziemny gródek. Usytuowano go w sąsiedztwie odległej od osady o kilkaset metrów przeprawy przez Wisłę. Świadczyłyby o tym nazwy sąsiednich wsi: Przewóz i Przewoźnik, znajdujących się po obu stronach rzeki Wisły. Przeprawa koło Baranowa była szczególnie ważna, gdyż umożliwiała połączenie szlaków handlowych biegnących z zachodu, z Krakowa, na wschód w stronę Przemyśla, z drogami wiodącymi z północy od Sandomierza, ku południowi, w stronę granicy węgierskiej. Nazwa Baranów wywodziła się zapewne od hodowli baranów, jaką prowadzili wówczas mieszkańcy osady, wykorzystujący do wypasu bujne nadwiślańskie łąki.
Wieś Baranów pojawia się kilkukrotnie w dokumentach pisanych z XIII i XIV wieku. Między innymi w 1266 roku wdowa po Baranie z Pełczysk sprzedała Baranów za 15 grzywien srebra Salomei, siostrze Bolesława Wstydliwego, a w 1354 roku król Kazimierz Wielki przekazał dobra baranowskie niejakiemu Pietraszowi z Małachowa oraz ustanowił w osadzie jarmark. W 1376 roku zamek, czy też raczej drewniany gródek, miał spłonąć w trakcie najazdu litewskiego wojska Kiejstuta. Budowa murowanego założenia mieszkalno – obronnego prawdopodobnie miała miejsce w XV wieku. Kronikarz Jan Długosz wspominał, iż należało ono („curia militaris”) do rodziny Baranowskich herbu Grzymała. Pod koniec XV wieku dwór baranowski miał przejść na własność rodu Kurozwęckich, zaś na początku XVI stulecia drogą koneksji małżeńskich na Górków.
Około 1569 roku średniowieczna budowla została rozebrana przez jednego z kolejnych właścicieli – Rafała Leszczyńskiego herbu Wieniawa. Wzniósł on na jej miejscu renesansowy dwór obronny, wtopiony obecnie w zachodnie skrzydło założenia, które przetrwało do naszych czasów. Rozbudowa dworu nastąpiła w latach 1591-1606 według projektu Santi Gucciego, w czasie gdy właścicielem był wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński. W takiej formie zamek szczęśliwie przetrwał okres najazdu szwedzkiego w 1655 roku. Kolejną rozbudowę przeprowadzono około 1695 roku według projektów Tylmana z Gameren, zamieniając wystrój wnętrz, zwieńczenia baszt i wprowadzając umocnienia bastionowe, które zastąpiły mur kurtynowy. Jednak z końcem XVIII wieku umocnienia Baranowa straciły na znaczeniu, przez co fortyfikacje rozebrano w pierwszej połowie XIX wieku. Zabytek został zdewastowany w trakcie drugiej wojny światowej, a gruntownie wyremontowany w latach 1956-1968.
Architektura
Najstarsze murowane średniowieczne założenie miało formę kamiennej wieży mieszkalno – obronnej, wzniesionej na jednej z wyższych partii szerokiej doliny zalewowej Wisły, pośród wzmacniających obronność podmokłych terenów, w widłach utworzonych przez Wisłę i mniejszą Krzemiennicę (Babulówkę). W odległości kilkuset metrów od wieży znajdowała się przeprawa przez Wisłę, przy której rozwinęły się osady Przewóz i Przewoźniki. Przewóz wraz z wieżą ulokowane były na wschodnim prawym brzegu, sąsiadującym z oddaloną o kilkanaście kilometrów Puszczą Sandomierską. Lewy brzeg Wisły był lepiej zagospodarowany i bardziej zaludniony od bagiennego, niższego prawego brzegu, gdzie wody częstych powodzi tworzyły rozlewiska i jeziora.
Grubość murów obwodowych i działowych wieży wahała się od jedynie 0,7 metra do 1,2 metra. Wzniesiono je z szarego łamanego piaskowca o zróżnicowanych wymiarach oraz w mniejszej ilości z cegieł, szczelnie łączonych wapienną zaprawą murarską. Nie jest pewne czy budowla wykonana była w całości z kamienia, czy użyto także drewna, z którego być może wzniesiono wyższe kondygnacje, na co wskazywałyby miejscami bardzo cienkie mury. Cegła prawdopodobnie została użyta w czasie późniejszego remontu z okresu schyłku średniowiecza. Być może elewacje zewnętrzne wieży były otynkowane, gdyż utworzono je z mało starannie opracowanej kostki lub niezbyt foremnych płyt. Dla odmiany elewacje wewnętrzne były bardziej proste i gładkie.
Nie można wykluczyć, iż wieża posadowiona została na sztucznym nasypie ze względu na bliskość dwóch rzek, ale także z powodu lepszej możliwości obserwacji terenu. Taki rodzaj nasypu wykonywany był z ziemi pochodzącej z przekopu otaczającego przyszłą budowlę. Po usypaniu majdanu i umocnieniu jego zboczy pozostawiano go na jakiś czas, aby ziemia się uleżała. Było to koniecznie wówczas, kiedy budynki wznoszono bezpośrednio na powierzchni nasypu. Następnie budowano most albo sypano groblę, umożliwiając w ten sposób łatwy dostęp do górnej powierzchni majdanu. Sam obiekt fortyfikowany był za pomocą wału ziemnego i palisady lub częstokołu. Budynki gospodarcze skupione były u podstawy kopca, wokół niego.
Wieża prawdopodobnie składała się kilku kondygnacji. Na parterze w tego typu budowlach znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, powyżej umieszczano komnaty mieszkalne i reprezentacyjne. Nie ma pewności czy wieża baranowska miała trzy kondygnacje, jest to jednak prawdopodobne z założeniem, że ostatnie było wykonane z drewna lub techniką szachulcową, ze względu na dość cienkie mury obwodowe. Poszczególne pomieszczenia przykryte były zapewne płaskimi, drewnianymi stropami. Średniowieczne wieże mieszkalne przykrywano dachami dwuspadowymi kalenicowymi lub czterospadowymi. Wysokość takich budowli mogła sięgać około 15-20 metrów, choć wieża w Baranowie ze względu na słabe mury była zapewne niższa.
W przyziemiu baranowska budowla mieściła co najmniej dwa pomieszczenia. Jednym z nich był północny korytarz o długości około 6 metrów i szerokości 1,75 metra, zakończony we wschodniej części murem z przewężeniem, stanowiącym pierwotnie ościeże portalu. Po stronie południowej korytarz sąsiadował z większym pomieszczeniem o tej samej długości na osi wschód – zachód i nieznanej szerokości. Obie przestrzenie były połączone portalem. Portal wschodni stanowić mógł wejście do wieży, gdyż ściana wschodnia podparta miała być dwoma przyporami. Ewentualnie pozostały one po wtórnie dobudowanym przedsionku. Niewykluczone, iż w korytarzu północnym znajdowały się proste drewniane schody wiodące na drugą kondygnację.
Stan obecny
Zamek w obecnym kształcie jest jednym z najlepiej zachowanych obiektów renesansowych w Polsce, często ze względu na podobieństwo nazywany „Małym Wawelem”. Fragmenty XVI-wiecznego kasztelu ukryte są w zachodnim skrzydle założenia, wyróżniającym się grubszymi murami, odmiennym połączeniem baszt z murami oraz skromniejszą dekoracją portali okiennych. Natomiast relikty XV-wiecznej wieży mieszkalnej obejrzeć można w piwnicach zamkowych. Są one udostępnione do zwiedzania od 1 listopada do 31 marca w godz. 9.00 – 18.00, od 1 kwietnia do 30 września w godz. 9.00 – 18.00, a w październiku w godz. 9.00 – 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gorazd-Dziuban P., Średniowieczny obiekt mieszkalno-obronny w obrębie zamku w Baranowie Sandomierskim [w:] Archeologia Kotliny Sandomierskiej, red. M.Kuraś, tom 2, Stalowa Wola 2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Majewski A., Zamek w Baranowie. Dzieje i konserwacja, Tarnów 1996.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003.