Historia
Kościół farny w Baniach zbudowany został pomiędzy 1234 rokiem, kiedy to książę Barnim I uczynił nadanie ziemi bańskiej dla templariuszy („totam terram Banen”), a 1274 rokiem, gdy po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach pisanych tamtejszy pleban („plebanus in Banis”). Być może większość prac budowlanych przeprowadzono w pierwszej połowie XIII wieku, krótko po przybyciu templariuszy, na co wskazywałyby półkoliste jeszcze zamknięcia okien i zdobienia cokołów filarów międzynawowych, zasadniczo nie spotykanych w drugiej połowie tamtego stulecia.
Wraz ze skasowaniem zakonu templariuszy przez papieża Klemensa V, miasto wraz z kościołem przeszły na własność joannitów, którzy w 1345 roku odstąpili Banie za wyjątkiem zamku księciu Barnimowi III. W 1478 roku kościół wraz z miastem uległy spaleniu na skutek działań wojsk brandenburskich. Prawdopodobnie by wspomóc odbudowę pod koniec XV wieku książę Bogusław X nadał kościołowi 115 łanów ziemi. W trakcie remontu założono w korpusie kościoła sklepienia i powiększono okna do form późnogotyckich.
W drugiej połowie XVI wieku, na skutek zwycięstwa reformacji na Pomorzu Zachodnim, kościół św. Marii Magdaleny stał się świątynią ewangelicką. Zapewne spowodowało to wprowadzenie do wystroju budowli pierwszych nowożytnych zmian. W 1690 roku szalejący w mieście pożar spustoszył również kościół, w którym największe zniszczenia dotknęły wieżę i sklepienia. Po odbudowie prowadzonej do około 1716 roku wnętrze przykryto stropami, wieżę natomiast barokowym hełmem. Nadwątlone ogniem mury ponownie objęte zostały pożarem w 1853 roku. Rok później rozebrano zniszczoną zakrystię oraz wieżę, na miejscu której wzniesiono nową, neogotycką. Ostatni raz uszkodzenia budowla poniosła w 1945 roku (dach, stropy, górna część wieży).
Architektura
Kościół zbudowany został z bardzo starannie opracowanych do jednolitych wymiarów ciosów granitowych, układanych w regularne warstwy. Był okazałą budowlą z przełomu romanizmu i gotyku o typie trójnawowej bazyliki (20 x 18,3 metra), z nieco szerszą od korpusu wieżą po stronie zachodniej i węższym, prostokątnym w planie prezbiterium po stronie wschodniej (13,1 x 9,8 metra). Przy wschodniej stronie północnej elewacji prezbiterium znajdowała się niewielka zakrystia, zlicowana ze wschodnią ścianą prezbiterium.
Mury opięte zostały cokołem o wklęsłym profilu, ale nie było konieczności opinania ich lizenami lub przyporami. W ścianach przepruto wąskie i wysokie, jeszcze zamknięte półkoliście a nie ostrołukowo okna, obustronnie rozglifione, o szerokości około pół metra. W elewacji wschodniej otwory tego typu utworzyły popularną na Pomorzu triadę. Główne wejście wiodło od zachodu, przez trójuskokowy portal w przyziemiu wieży. Dodatkowo pośrodku ściany północnej i południowej korpusu znajdowały się portale boczne.
Wewnątrz kościoła nawę główną oddzielała od prezbiterium arkada tęczy o lekko zarysowanym ostrołuku. Podział na nawy zapewniły dwie pary masywnych, czworobocznych filarów z cokołami (co najmniej jeden z nich zdobiony był narożnym liściastym motywem), na których oparto lekko ostorłukowe arkady. Nawy boczne były niskie i wąskie, posiadały około połowę szerokości nawy głównej. Co charakterystyczne każda z naw miała swoje własne przejście do podwieżowej kruchty. Pierwotnie kościół zapewne przykryty był drewnianym stropem, sklepienia wprowadzono dopiero pod koniec XV wieku.
Stan obecny
Obecny kościół na skutek wielokrotnych pożarów i postępujących później prac budowlanych znacznie różni się od średniowiecznego oryginału. Nie zachowała się szeroka XIII-wieczna wieża, na miejscu której znajduje się dziś smuklejsza konstrukcja neogotycka. Nowożytne są również szczyty, część okien została przekształcona, wewnątrz przepadły sklepienia po których nie pozostały żadne ślady.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.