Historia
Kościół farny w Baniach zbudowany został pomiędzy 1234 rokiem, kiedy to książę Barnim I uczynił nadanie ziemi bańskiej dla templariuszy („totam terram Banen”), a 1274 rokiem, gdy po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach pisanych tamtejszy pleban („plebanus in Banis”). Być może większość prac budowlanych przeprowadzono w pierwszej połowie XIII wieku, krótko po przybyciu templariuszy, na co wskazywałyby półkoliste jeszcze zamknięcia okien i zdobienia cokołów filarów międzynawowych, zasadniczo nie spotykanych w drugiej połowie tamtego stulecia.
Wraz ze skasowaniem zakonu templariuszy przez papieża Klemensa V, miasto wraz z kościołem przeszły na własność joannitów, którzy w 1345 roku odstąpili Banie księciu Barnimowi III, za wyjątkiem tamtejszego zamku. W 1478 roku kościół wraz z miastem uległy spaleniu na skutek działań wojsk brandenburskich. Prawdopodobnie by wspomóc odbudowę, pod koniec XV wieku książę Bogusław X nadał kościołowi 115 łanów ziemi. W trakcie remontu założono w korpusie kościoła sklepienia i powiększono okna do form późnogotyckich.
W drugiej połowie XVI wieku, na skutek zwycięstwa reformacji na Pomorzu Zachodnim, kościół św. Marii Magdaleny stał się świątynią ewangelicką. Zapewne spowodowało to wprowadzenie do wystroju budowli pierwszych nowożytnych zmian. W 1690 roku szalejący w mieście pożar spustoszył również kościół, w którym największe zniszczenia dotknęły wieżę i sklepienia. Po odbudowie prowadzonej do około 1716 roku wnętrze przykryto stropami, wieżę natomiast barokowym hełmem. Nadwątlone ogniem mury ponownie objęte zostały pożarem w 1853 roku. Rok później rozebrano zniszczoną zakrystię oraz wieżę, na miejscu której wzniesiono nową, neogotycką. Ostatni raz uszkodzenia budowla poniosła w 1945 roku (dach, stropy, górna część wieży).
Architektura
Kościół zbudowany został z bardzo starannie opracowanych do jednolitych wymiarów ciosów granitowych, układanych w regularne warstwy. Był okazałą budowlą z przełomu romanizmu i gotyku, o typie trójnawowej bazyliki na charakterystycznym, prawie kwadratowym rzucie (20 x 18,3 metra), z nieco szerszą od korpusu wieżą po stronie zachodniej i węższym, prostokątnym w planie prezbiterium po stronie wschodniej (13,1 x 9,8 metra). Przy wschodniej stronie północnej elewacji prezbiterium znajdowała się niewielka zakrystia, zlicowana ze wschodnią ścianą prezbiterium.
Mury kościoła od zewnątrz opięte zostały cokołem o wklęsłym profilu, ale nie było konieczności opinania ich lizenami lub przyporami. W ścianach przepruto wąskie i wysokie, jeszcze zamknięte półkoliście a nie ostrołukowo okna, obustronnie rozglifione, o szerokości około pół metra. W elewacji wschodniej otwory tego typu utworzyły popularną na Pomorzu triadę. Mniej typowe było równomierne rozmieszczenie po trzy okna w ścianach północnej i południowej prezbiterium. W korpusie nawowym okna były zapewne krótsze, ale także obustronnie rozglifione i podobnie zamknięte. Główne wejście wiodło od zachodu, przez trójuskokowy portal w przyziemiu wieży. Dodatkowo pośrodku ściany północnej i południowej korpusu znajdowały się portale boczne.
Wewnątrz kościoła nawę główną oddzielała od prezbiterium arkada tęczy o lekko zarysowanym ostrołuku. Podział na nawy zapewniły dwie pary masywnych, czworobocznych filarów z cokołami (co najmniej jeden z nich zdobiony był narożnym liściastym motywem), na których oparto lekko ostorłukowe arkady. Nawy boczne były niskie i wąskie, posiadały około połowę szerokości nawy głównej. Co charakterystyczne każda z naw miała swoje własne przejście do podwieżowej kruchty. Pierwotnie kościół zapewne przykryty był drewnianym stropem, sklepienia wprowadzono dopiero pod koniec XV wieku.
Stan obecny
Obecny kościół na skutek wielokrotnych pożarów i postępujących później prac budowlanych znacznie różni się od średniowiecznego oryginału. Nie zachowała się szeroka XIII-wieczna wieża, na miejscu której znajduje się dziś smuklejsza konstrukcja neogotycka. Ponadto w XIX stuleciu rozbiórce uległa zakrystia. Nowożytne są również szczyty, część okien została przekształcona, wewnątrz przepadły sklepienia po których nie pozostały żadne ślady.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.