Historia
Dokładna data powstania dworu rycerskiego w Bąkowej Górze nie jest znana, lecz jego budowę w końcu XIV wieku lub na początku XV stulecia wiąże się z osobą podkomorzego sieradzkiego i kasztelana rozpierskiego Zbigniewa Bąka. Murowany kasztel stanął na miejscu wcześniejszego drewnianego gródka stożkowatego i został otoczony kamienno-ziemnym wałem. W źródłach pisanych po raz pierwszy wspomniany został w 1398 roku pod nazwą Góra (nie wiadomo czy informacja dotyczyła starszego gródka, czy kamiennego dworu), wraz z istniejącym tam kościołem i jego plebanem, niejakim Witem.
Zbigniew Bąk od od 1408 roku zajmował urząd podkomorzego sieradzkiego, natomiast kasztelanem rozpierskim był od 1411 roku. Być może po osiągnięciu tych godności rozpoczął budowę swej nowej siedziby mieszkalno – obronnej. W 1419 roku znajdował się w orszaku udającym się na dwór Eryka Pomorskiego na zjazd związany z Unią Kalmarską, co świadczy o jego dużym znaczeniu i ambicjach. Zmarł na przełomie 1433 i 1434 roku, a dwór przejął najstarszy z jego trzech synów, także o imieniu Zbigniew, ożeniony z córką kasztelana gnieźnieńskiego Piotra. Jako powinowaty biskupa poznańskiego Andrzeja z Bnina, brata stryjecznego żony, stał się jedną z najważniejszych osób w królestwie. Brał udział w poselstwach na Węgry oraz w wyprawie przeciwko Turkom za Dunaj, gdzie odznaczył się męstwem (jego herb umieszczono pośród 12 innych polskich herbów w katedrze w Budzie). Jako zaufany dworzanin króla Kazimierza Jagiellończyka brał udział w misjach dyplomatycznych w trakcie wojny trzynastoletniej i w rokowaniach z wojskami zaciężnymi.
Po śmierci syna Zbigniewa Bąka młodszego między 1469 a 1472 rokiem, doszło do gwałtownych sporów majątkowych pomiędzy jego żoną Małgorzatą oraz córką, także Małgorzatą, po mężu Dziebałtowską, a Zuzanną, córką Zbigniew Bąka, żoną Jarosława Łaskiego. W ich efekcie w 1489 roku doszło do podziału majątku, w tym także dworu, choć wyrok nie zadowolił żadnej ze stron i spory ciągnęły się dalej, łącznie z napaściami i okaleczeniami. Ostatecznie w konflikt jako rozjemca włączył się król Kazimierz Jagiellończyk, jednak spór zakończył się dopiero w 1511 roku, kiedy Jarosław Łaski wykupił od Małgorzaty Dziebałtowskiej jej część Bąkowej Góry. Skutkiem sporów był w XV wieku nieznaczny remont dworu, który nie spowodował jednak istotnych zmian w wyglądzie, a jedynie zmianę układu komunikacyjnego wnętrz.
Kolejna, nowożytna już przebudowa, sądząc po odnalezionych detalach architektonicznych, miała miejsce pod koniec XVI lub na początku XVII wieku. Zapewne przeprowadzili ją przedstawiciele rodziny Małachowskich, którzy kupili dwór w 1569 roku. Użytkowany był on do XVIII wieku kiedy to najprawdopodobniej z powodu zbyt surowych warunków mieszkaniowych, został opuszczony.
Architektura
Dwór usytuowano na rozległym cyplu wysoczyzny rozciągającej się w kierunku zachodnim i północnym. Teren ten charakteryzował się znacznymi różnicami wysokości, w części zachodniej, południowej i od południowego – wschodu znajdowało się wywyższenie, natomiast z pozostałych stron spadek. Spowodowane to było naturalnym ukształtowaniem terenu, ale także i zbudowaniem dworu na kopcu starszego, spalonego gródka. Pierwotnie dwór otoczony był kamienno – zimnym wałem, biegnącym w odległości od 3 do 5 metrów od ścian budynku. Jego wschodni fragment wykorzystano jako drogę dojazdową do bramy dworu.
Budynek o wymiarach około 32,1 x 14,2 x 13,7 x 30 metrów wzniesiono z kamieni wapiennych na planie nieregularnego czworoboku, przy czym narożniki wzmocniono większymi blokami piaskowca. Strona południowa była odchylona w kierunku zachodnim, zaś północna w kierunku wschodnim, dzięki czemu w okresie letnim wszystkie ściany budynku wystawione były na działanie promieni słonecznych. Dwór był dwu, a być może nawet trzykondygnacyjny. Świadczą o tym bardzo grube mury najniższej kondygnacji oraz aż trzy przypory po stronie północnej. Posiadał dwa ryzality: wschodni wysunięty przed lico budynku o 2,8 metra oraz zachodni wysunięty na 4,4 metra. Wschodni był pierwotnym wjazdem do dworu a być może także wieżą o której wspominają spadkowe perturbacje XV wiecznych właścicieli.
Dwór posiadał charakter obronny na co wskazuje brak otworów okiennych na poziomie przyziemia. Okno południowe umieszczono już na wysokości około 3 metrów. W tej samej ścianie znajdował się również otwór drzwiowy prowadzący do przyziemia, lecz przepruto go nieco później, zapewne pod koniec XV wieku. Na mieszkalnym piętrze istnienie okien stwierdzono jedynie w części południowej, choć nie można wykluczyć ich funkcjonowania także w niezachowanej komnacie północnej.
Wewnątrz na poziomie przyziemia, które wykorzystywano jedynie do celów gospodarczych (brak okien), budynek podzielono na trzy części: północną z jednym pomieszczeniem, środkową z trzema pomieszczeniami (dwa z nich mieściły się w ryzalitach) i południową z jedną komorą. Ich wielkość była różna, ale zbliżona, wszystkie też były nieregularne. Rożnica pomiędzy podłogą przyziemia a podłogą piętra wynosiła od 3,3 do 3,5 metra, natomiast grubość murów budynku na poziomie dolnej kondygnacji wahała się od 3,4 do 3,7 metra. Na poziomie wyższych kondygnacji grubość murów była już mniejsza.
Komunikację pionową zapewniały kamienne schody umieszczone w niszy północnej komory, prowadzące do pomieszczenia na piętrze w ryzalicie zachodnim. Nisza ze schodami przepruta była wąskim, rozglifionym otworem o 90 cm szerokości (na zewnątrz około 10 cm szerokości), zapewniającym raczej dopływ powietrza niż światła. Podobny otwór wentylacyjny znajdował się również w północnym pomieszczeniu przyziemia, natomiast inna, mniejsza nisza o głębokości 70 cm znajdowała się w przejściu między pomieszczeniem północnym i środkowym. Ślady osmolenia wskazują, iż była wykorzystywana do oświetlania dwóch komór łuczywem. Dolna kondygnacja w ryzalicie wschodnim o wymiarach 1,5×3 metry prawdopodobnie wykorzystywana była jako loch więzienny lub ewentualnie magazyn. Wskazują na to niewielkie wymiary i pionowe ściany, z obrębu których wydostać się można było jedynie górą po drabinie lub linie. Z dużym prawdopodobieństwem sugerować można, iż loch przykryty był drewnianymi deskami, spełniającymi rolę podłogi na wyższej kondygnacji. Centralne pomieszczenie w środkowej części przyziemia prawdopodobnie zwieńczone było sklepieniem krzyżowym, a południowe kolebkowym. Nie wiadomo jak ogrzewano budynek, przypuszczać jedynie można, iż wykorzystywano piec typu hypocaustum (odnaleziono przykrycia otworów przewodów, którymi mogło przedostawać się ogrzane powietrze) oraz piece kaflowe (odnalezione pozostałości płytek kaflowych).
Funkcje mieszkalno – reprezentacyjne pełniły komnaty na piętrze, posiadające zbliżony układ do dolnych. Spośród nich pomieszczenie w ryzalicie wschodnim pełniło rolę sieni wejściowej, bramnej. Podobnie jak izba środkowa nie miało ono żadnych okien i mogło być oświetlana jedynie sztucznym światłem. Przed przebudową z XV wieku izba środkowa połączona była ze wszystkimi innymi pomieszczeniami na piętrze. Boczne komnaty oświetlane były rozglifionymi oknami, przy czym trzy lub cztery okna w pomieszczeniu południowym zaopatrzono w boczne, kamienne ławy. Wskazuje to na funkcjonowanie tu komnaty reprezentacyjnej o wielkości około 70 metrów kwadratowych.
Stan obecny
Dzisiaj dwór w Bąkowej Górze to dobrze zachowana, częściowo zrekonstruowana trwała ruina, cenna jako jeden z nielicznych przykładów średniowiecznej siedziby średniozamożnego rycerstwa. Wstęp na jej teren jest wolny o każdej porze roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Głosek M., Dwór murowany w Bąkowej Górze, Łódź 1998.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003.