Historia
Pierwsze umocnienia, zapewne jeszcze drewniane powstały na wzgórzu położonym na północ od wsi Babice w XIII wieku, na ówczesnej granicy Małopolski i księstwa raciborsko-opolskiego. Początkowo służyły za gniazdo rozbójników łupiących okoliczne wsie i trakty. Po zdobyciu przez wojska książęce, Babice od połowy XIII wieku znajdowały się w rękach biskupów krakowskich. Wtedy właśnie biskup Prandota miał zbudować nowy zamek z być może murowaną wieżą, której najstarsze partie pochodzą z tego okresu.
Zamek poświadczony jest przez dokument biskupa Jana Muskaty z 1303 roku. Stanowił wówczas silny punkt oporu dla zwolenników rządów królów czeskich w Polsce, pośród których prym wiódł właśnie Muskata. Po opanowaniu w 1306 roku Krakowa przez Władysława Łokietka, biskup czasowo, przynajmniej do 1312 roku, przebywał w Lipowcu. W źródłach historycznych odnotowano liczne rozboje i zbrojne napaści dokonywane przez zamkową załogę na zwolennikach Łokietka. Ostatecznie kres walkom położyła koronacja Władysława Łokietka w 1320 roku, a następnie po paru miesiącach śmierć Muskaty.
W kolejnych latach systematycznie rozbudowywany i umacniany, prócz funkcji obronnych, zamek pełnił także rolę centrum administracyjnego dóbr biskupich. Przypuszczać można, iż zamek zawdzięczał wiele dwóm biskupom: Wojciechowi Jastrzębcowi (1412-1423) i Zbigniewowi Oleśnickiemu (1423-1451), piastującemu również godność Wielkiego Kanclerza Koronnego. Ich kamienne tarcze herbowe zachowały się na zamku do dnia dzisiejszego. Dopiero gdy w 1443 roku Zbigniew Oleśnicki wykupił Księstwo Siewierskie, główną siedzibę biskupów przeniesiono na zamek w Siewierzu. W Lipowcu powstało wówczas więzienie dla duchownych, lecz nadal stale przebywała tu załoga wojskowa i okresowo niektórzy biskupi. Nowa funkcja wprowadziła zmiany w wyglądzie zamku, gdyż wiele komnat przebudowano na cele.
W XVI wieku rola zamku jako wiezienia wzrosła. W 1516 roku przetrzymywano w nim braci z krakowskiego klasztoru franciszkańskiego oskarżonych o zabójstwo Alberta Fontiniego, komisarza prowincji czesko-polskiej. Więziono także propagatorów i zwolenników reformacji. W 1525 roku osadzono w Lipowcu Macieja z Ropczyc, a w 1550 Franciszka Stankara, wykładowcę Akademii Krakowskiej i jednego z czołowych ideologów reformacji. Pobyt Stankara na zamku nie trwał jednak długo, gdyż przy pomocy swych przyjaciół zdołał zbiec.
W drugiej połowie XVI wieku zamek przebudowany został przez biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego. XVII wiek w dziejach warowni przyniósł wiele klęsk. Pożar z roku 1629 zniszczył całą drewnianą zabudowę oraz uszkodził przedbramie i zamek górny. Kolejny pożar spowodowali w 1655 roku Szwedzi, uchodzący po okresie okupacji. Remont i częściową odbudowę przeprowadzono dopiero w 1732 roku, przystosowując zabudowania zamkowe do urządzenia domu poprawczego dla niepokornych i łamiących prawo księży. Role tą spełniał do 1789 roku kiedy to przejęty został przez władze austriackie. Od tego czasu stopniowo popadał w ruinę.
Architektura
Zamek zbudowano na szczycie wzgórza wyrównanego nasypem ziemi, nad doliną rzeki Wisły po stronie południowej i niewielkim strumieniem Płazienka po stronie zachodniej. Jego najstarszą częścią murowaną była kamienna, cylindryczna wieża o średnicy 9 metrów, wzniesiona w najwyższym punkcie wzgórza. Początkowo była to budowla wolnostojąca, stanowiąca główny trzon obrony, flankująca bramę i zapewniająca jednocześnie doskonałą widoczność. Wejście do niej umieszczono mniej więcej w połowie wysokości, po stronie zachodniej, a wnętrze podzielono na cztery podsklepione kondygnacje. W dolnej części umieszczono loch więzienny, do którego prowadził otwór w podłodze kondygnacji wejściowej. Górne pomieszczenia, dobudowane w XV wieku, skomunikowane były za pomocą kręconych schodów w grubości muru. W nadbudowanej części, którą w późnym średniowieczu przystosowano do użycia artylerii, rozmieszczono na dwóch kondygnacjach działobitnie, a powyżej taras ze strzelnicami. Wieżę wieńczył prawdopodobnie wysoki, stożkowy dach podbity gontem.
W XV wieku zamek otoczono zewnętrznym murem obronnym w którym po stronie południowej umieszczono czworoboczną wieżę bramną (jej początki sięgać mogły jeszcze XIV wieku), połączoną umieszczoną pod kątem szyją z murami głównego zamku. Posiadała ona główny, większy przejazd i mniejszą furtę dla pieszych. Do obu prowadziły zapewne oddzielne mosty zwodzone, przerzucone ponad fosą o głębokości około 7 metrów (kamienne filary mosty wzniesiono już z XVI stuleciu). Funkcjonowanie mostu zwodzonego skonstruowano na zasadzie przeciwwagi, gdyż pod przejazdem znajdowała się częściowo wykuta w skale zapadnia. Prawdopodobnie zastosowano obrotowy mechanizm, który podnosił most zwodzony, jednocześnie zamykając otwór bramy, a pomost przejazdu opadał do wnętrza zapadni.
Rozbudowy z XV wieku doprowadziły do powstania wokół wieży i dziedzińca wielobocznego założenia, zabudowywanego do drugiej połowy XVI wieku coraz to nowszymi skrzydłami. Pomieszczenia w przyziemiu, zgodnie ze średniowieczną tradycją, na ogół miały charakter gospodarczy. Były to spiżarnie, magazyny, kuchnia, piekarnia itp. W większości były przykryte sklepieniami. W skrzydle wschodnim znajdowała się studnia o głębokości 24 metrów, a w części północno – wschodniej, wysunięta przed obwód murów dobudówka z kanałem odprowadzającym nieczystości. Na pierwszym piętrze mieściły się pomieszczenia mieszkalne oraz cele więzienne, piętro drugie miało natomiast charakter mieszkalno – reprezentacyjny.
Podzamcze otoczono kamiennym murem obwodowym z bramą od strony północnej zamykaną dwuskrzydłowymi, drewnianymi wrotami, zapewne nabijanymi żelaznymi ćwiekami. Gospodarcza zabudowa podzamcza była w większości drewniana. Podłużny murowany budynek znajdował się przy kurtynie południowo – wschodniej. Dodatkowo w XVI wieku wzmocniono północną stronę zewnętrznego muru zamku głównego, dobudowując dwie półbaszty i narożny bastion.
Stan obecny
Zamek obecnie znajduje się w postaci trwałej, dobrze zachowanej ruiny do wysokości nadproży okien drugiego piętra. Ponadto przetrwał zewnętrzny obwód murów, mury podzamcza oraz większość cylindrycznej wieży (bez górnej kondygnacji, osadzonej pierwotnie na widocznych do dziś wspornikach). Zamek jest przystosowany do zwiedzania m.in. z możliwością wejścia na wieżę, zwiedzenia cel więziennych oraz małego muzeum. Udostępniony do zwiedzania od 1 marca do 31 października w godz. 8.00-18.00, a od 1 listopada do 28/29 lutego w godz. 8.00-15.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Małkowska-Holcerowa T., Lipowiec, dawny zamek biskupów krakowskich, Warszawa 1989.
Sypek R., Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Warszawa 2003.