Historia
Mołtajny (niem. Molteinen) przywilej lokacyjny uzyskały w 1364 roku, odnowiony między 1374 a 1379 rokiem przez krzyżackiego wielkiego marszałka Gottfrieda von Linden. W aktach tych miejscowa parafia uposażona była czterema wolnymi włókami ziemi. Jej niewielki i prosty kościół, przypuszczalnie o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, wzniesiono dość wcześnie, około drugiego trzydziestolecia XIV wieku. W pierwotne formie funkcjonował on stosunkowo długo. Przypuszczalnie początkowo rozbudowa nie była konieczna ze względu na niewielką liczbę mieszkańców lub brak funduszy, a w XV wieku przez długi czas prace budowlane wstrzymywane mogły być z powodu ciągłych wojen polsko – krzyżackich.
Około 1459 – 1460 roku rozpoczęto prace budowlane przy wschodniej, murowanej już części korpusu i zakrystii kościoła, kiedy to ścięto drewno użyte przy budowie jej więźby dachowej. W 1479 roku założono nową więźbę dachową nad nawą, którą między 1480 a 1485 rokiem przedłużono ku zachodowi (na przełomie 1484 i 1485 roku ścięto drewno dla więźby dachowej nowej części). Następnie na przełomie XV i XVI wieku wybudowana została późnogotycka wieża, która była już planowana w trakcie budowy zachodniej części korpusu (w przyziemiu pozostawiono dla niej strzępia muru). Ostatnim elementem wybudowanym w średniowieczu była kruchta.
Od czasów reformacji kościół należał do gminy ewangelickiej, która w związku ze zmienionymi potrzebami kultu oraz nową modą zmieniła wystrój wnętrza, a także w 1650 roku poddała renowacji dach wieży. Patronat nad kościołem należał wówczas do rodziny Schlieben, odkąd zakon krzyżacki po wojnie trzynastoletniej przekazał Mołtajny w zamian za zaległy żołd Georgowi I von Schlieben. W XVIII stuleciu miejscowe dobra przeszły w ręce rodu von Egloffstein, z inicjatywy którego podjęto gruntowną przebudowę wnętrza w stylistyce barokowej. Po drugiej wojnie światowej budowlę przejęła ludność katolicka. W latach 1989 – 1991 w kościele przeprowadzono gruntowny remont, natomiast w roku 2009 odrestaurowano wieżę.
Architektura
Kościół w Mołtajnach zbudowany został z kamienia polnego, wykorzystanego przede wszystkim w części wschodniej korpusu, oraz z cegły układanej w wątku gotyckim (naprzemiennie główka i wozówka), używanej łącznie z kamieniem w zachodniej części korpusu kościoła i dolnych partiach wieży. Wyższe kondygnacje wieży oraz kruchtę, a więc najpóźniejsze elementy średniowiecznego kościoła, zbudowane zostały już wyłącznie z cegły. Jedynie w kruchcie zastosowano ceglane kształtki, z których wykonano otwory wiatrowe szczytu i arkadę wejściową. Z drewna, oprócz więźby dachowej kościoła, powstała kratownica dźwigającą dzwony w wieży. Konstrukcję tę oparto na odsadzce powyżej pierwszego piętra.
Bryłę kościoła uformowano z salowego korpusu na planie prostokąta o długości 30,2 metrów i szerokości 13,3 metrów. Po stronie północnej umieszczono zakrystię, zbudowaną w części wschodniej oraz kruchtę, usytuowaną mniej więcej pośrodku korpusu. Przy zachodniej ścianie nawy na osi wybudowano czworoboczną w planie, czterokondygnacyjnę wieżę, w przyziemiu przewiązaną z nawą. Wieża uzyskała wymiary 7,9 x 8,7 metra, choć pierwotnie planowana była jako nieco szersza (na co wskazywałby szerszy rozstaw strzępi, umieszczonych tuż przy narożnikach korpusu). Brak wydzielonego z bryły prezbiterium oraz zamknięcie korpusu ścianą prostą na wschodzie było cechą charakterystyczną dla miejscowych wiejskich kościołów.
Mury nawy wzmocnione zostały czterema narożnymi przyporami i jedną pośrodku ściany wschodniej. Od północy były one zbędne z powodu aż dwóch aneksów dostawionych do ściany korpusu. Dwueptapowość budowy nawy wpłynęła na wygląd jej elewacji: prostych, kamiennych w starszej części wschodniej, oraz zbudowanych w konstrukcji mieszanej kamienno – ceglanej, ozdobionych blendami o zdwojonych zwieńczeniach w części zachodniej. Podział poziomy elewacji zapewniła tynkowana opaska pod okapem dachu. Utworzono ją zarówno na starszej części korpusu, jak i na nowszej, ale na nieco innych wysokościach.
Ściana północna prawdopodobnie pierwotnie nie miała okien, oświetlenie zapewniały zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem jedynie okna południowe, w tym trzy w starszej części i trzy wkomponowane między blendy, a także dwa okna wschodnie rozdzielone osiową przyporą. Powyżej wschodnich okien przyziemia umieszczono jeszcze dwa małe okna w przestrzeni szczytu, nietypowo udekorowane wimpergami z kwiatonami, co mogło wynikać ze skrzyniowego przykrycia korpusu (okna te nie doświetlały poddasza, lecz część prezbiterialną, zostały więc wyróżnione dekoracją). Własne drobne okno posiadała również od wschodu zakrystia.
Dwuspadowy dach nawy od wschodu oparto na okazałym dziewięcioosiowym szczycie, przedzielonym wertykalnie blendami w układzie piramidalnym oraz trójkątnymi w przekroju lizenami nad którymi osadzono sterczyny. Sterczyny pierwotnie były zdwojone, bowiem oprócz nieco cofniętych pinakli umieszczonych na końcu każdego z uskoków szczytu, utworzono też pinakle na osi blend. Horyzontalny podział szczytu zapewniły tynkowane fryzy, poprowadzone także po lizenach. Pięcioosiowy szczyt zakrystii otrzymał podobną ale nieco uproszczoną formę (blendy i lizeny nie przecinane fryzami), zaś trójosiowy szczyt kruchty wyróżniono trzema okrągłymi otworami wiatrowymi w górnych partiach blend.
Najstarsze wejście do kościoła znajdowało się w ostrołucznym portalu południowym, ale po przedłużeniu korpusu o część zachodnią utworzono też uskokowy portal północny i zachodni. Ponadto w północnej ścianie korpusu umieszczono drzwiczki umożliwiające wejście na strych nad zakrystią. We wnętrzu na ścianie południowej wykonano na przemian z otworami okiennymi i portalem wąskie, stosunkowo głębokie wnęki, wszystkie zamknięte łukami odcinkowymi. Ściana zachodnia otrzymała trzy szerokie, otwarte od góry wnęki, z których środkowa ujmowała portal wejściowy. Wnętrze korpusu kościoła nie zostało przesklepione, jedynie nad zakrystią u chyłku średniowiecza założono sklepienie krzyżowo – żebrowe z dodatkowymi żebrami grzbietowymi.
W przyziemiu wieży zamiast portalu zachodniego osadzono od północy i południa arkady wiodące do podwieżowej kruchty, bardziej charakterystyczne dla far miejskich niż sakralnych budowli wiejskich. W ścianie zachodniej wieży, naprzeciw portalu wejściowego umieszczono płytką, ostrołucznie zamkniętą wnękę. Od zewnątrz elewacje wieży ozdobiono gęsto rozmieszczonymi, ostrołucznymi blendami, na trzech pierwszych kondygnacjach umieszczonymi przeważnie po cztery w rzędzie. Jedynie od północy i południa z powodu arkad umieszczono niskie blendy ostrołuczne i zamknięte dwudzielnie. Na najwyższym piętrze osadzono z każdej strony po dwa przeźrocza o uskokowych ościeżach, flankowane dwoma blendami, nad którymi poprowadzono tynkowany fryz. Wewnątrz komunikację pionową pomiędzy nawą a pierwszym piętrem wieży zapewniły schody wykonane w grubości muru.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół skupił w sobie najlepsze cechy lokalnej tradycji budowlanej wytworzonej w północnej części dawnej Barcji: dobre proporcje, znakomity poziom wykonania oraz bogaty detal architektoniczny ze wspaniałym szczytem wschodnim na czele oraz szczytami kruchty i zakrystii. Kościół wyróżniało wiele nietypowych lub rzadko spotykanych elementów: arkady w przyziemiu wieży, górne okna wschodnie z wimpergami, zdwojenie sterczyn szczytu wschodniego, otwory wiatrowe w niewielkim szczycie kruchty. Zmiany nowożytne to odnowione przypory średniowieczne oraz dwie całkowicie wtórne przypory południowe, zmieniony kształt okien, przebite nowe otwory w ścianie północnej, nowe szczyty wieży (prawdopodobnie przebudowane w XVII wieku), a także sklepienie w nawie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kantorowicz K., Wółkowski W., Kościół parafialny w Mołtajnach – dzieje budowlane, „Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce”, 5/2022.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.