Historia
Zamek w Windawie (niem. Windau) powstać mógł po 1263 roku, kiedy to Krzyżacy zawarli umowę z biskupem Kurlandii o podziale okolicznych ziem. Prace budowlane zaczęto w latach 70-tych lub najpóźniej pod koniec lat 80-tych XIII wieku. Pierwszy komtur windawski, niejaki Detlev, pojawił się w źródłach pisanych w 1290 roku, zapewne jeszcze przed ukończeniem prac budowlanych. Zostały one bowiem z nieznanych przyczyn wstrzymane po wzniesieniu murów obwodowych do poziomu piętra, a następnie ukończone w nieco uproszczonej formie, z pominięciem sklepień w większości pomieszczeń. Wraz z zamkiem rozwinęła się pobliska osada, przekształcona w miasto hanzeatyckie, przy którym utworzono jedyny w średniowieczu port morski Kurlandii.
Zamek w Windawie posiadał rangę komturii. W połowie XV wieku odnotowano jednak, że podczas wizytacji centralnych władz zakonu, na zamku mieszkało zaledwie siedmiu braci zakonnych, czyli o pięciu mniej niż przewidywała reguła, w myśl której powinno ich być co najmniej dwunastu. Być może wynikało to z niewielkich rozmiarów zamku, który był jednym z najmniejszych założeń konwentualnych. W 1488 roku w protokole wizytacji pomieszczeń zamkowych ujęto zapasy żywności i broni, według których niewielki konwent był stosunkowo dobrze zaopatrzony.
W XVI wieku zamek nie został zajęty przez wojska Iwana Groźnego, ze względu na położenie z dala od granic. Po sekularyzacji inflanckiej gałęzi Zakonu Krzyżackiego, miasto wraz z zamkiem stało się częścią Księstwa Kurlandii i Semigalii, lennika Rzeczypospolitej. Rozpoczął się wówczas złoty okres dla Windawy, która stała się głównym portem księstwa, miejscem produkcji pełnomorskich okrętów i znaczącym ośrodkiem handlowym. Zwykło się odtąd na wieży zamkowej rozpalać ogień, służący za latarnię morską, a w ostatniej tercji XVI wieku na zamku ponownie miały miejsce poważne prace budowlane, polegające między innymi na dobudowaniu sklepień do głównej kondygnacji, zachodnich przypór wzmacniających ściany i południowego aneksu.
W XVII wieku bogata Windawa stała się obiektem walk między Polską a Szwecją. Najpoważniejsze działania militarne, na skutek których zamek uległ poważnym zniszczeniom, miały miejsce w latach 1658-1660. Remonty przeprowadzono pod koniec XVII wieku i na początku XVIII stulecia. Od 1706 do 1835 roku zamkowa kaplica służyła okolicznym mieszkańcom za kościół parafialny. Zamieszkana i użytkowana była jedynie część dużego zespołu zamkowego, pozostała część budowli popadała w zaniedbanie. W latach 1827-1830 budynek zamieniono na więzienie, co wiązało się z wprowadzaniem kolejnych przekształceń architektonicznych. Prace renowacyjne zabytku rozpoczęto po odzyskaniu niepodległości przez Łotwę.
Architektura
Zamek zbudowany został na południowym brzegu rzeki Windawy, w pobliżu jej ujścia do Morza Bałtyckiego. Jego najstarszą częścią była prawdopodobnie masywna, czworoboczna w planie wieża o zewnętrznych wymiarach 10 x 10 metrów, umieszczona w południowo – wschodnim rogu założenia. Wzniesiono ją w dolnej części z kamienia eratycznego i skały dolomitowej, układanej naprzemiennie z warstwami gliny, a w wyższych partiach z cegły w wątku wendyjskim. Najpóźniej około połowy XIV wieku do wieży dostawiono czteroskrzydłowy kompleks zabudowań o bokach długości około 33 metrów, z kwadratowym wewnętrznym dziedzińcem o wymiarach 12,5 x 13 metrów. Ze zwartej bryły zamku wysunięty został po stronie wschodniej czworoboczny ryzalit, nieco przed elewacje dwóch skrzydeł wysunięta była również z dwóch stron wieża główna. Po stronie północnej w stronę rzeki wyprowadzony został ganek danskeru. Podzamcze prawdopodobnie funkcjonowało po wschodniej i południowej stronie rdzenia zamku.
Wnętrza zamkowe podzielone zostały na piwnice, dwie kolejne główne kondygnacje i obronno – magazynowe poddasze. Na piętrze mieściły wymagane przez regułę zakonu pomieszczenia klasztorne: trójprzęsłowa kaplica przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym w skrzydle wschodnim, ogrzewana piecem hypocaustum sala reprezentacyjna w skrzydle północnym (niegdyś utożsamiana z kapitularzem, choć ich istnienie na zamkach krzyżackich w świetle ostatnich badań jest kwestionowane) oraz dormitorium i refektarz w skrzydle zachodnim. Ze wszystkich sal reprezentacyjnych piętra sklepieniem w średniowieczu przykryta była jedynie kaplica. Jej trójprzęsłowa część połączona była z ryzalitem, w którym zapewne mieściła się część prezbiterialna. Z północnej sali reprezentacyjnej prowadziło natomiast przejście na ganek danskeru, prawdopodobnie będącego konstrukcji drewnianej. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami pierwszego piętra zapewniał drewniany krużganek.
Dolne poziomy zamku, piwnice i parter, zgodnie z popularnym w średniowieczu schematem, pełniły funkcje gospodarcze i pomocnicze, przy czym sklepienia zbudowano jedynie w niektórych pomieszczeniach piwnicznych. Na parterze mieściła się między innymi kuchnia z dużym kominem paleniska pośrodku skrzydła południowego. W przyziemiu znajdował się również wjazd na zamkowy dziedziniec, posiadający formę sklepionego kolebkowo korytarza bramnego w skrzydle wschodnim, w pobliżu narożnej wieży głównej. Choć wieża lekko wystawała przed lico murów domu konwentu, to nie mogła jednak pełnić funkcji flankującej dla bramy. Przejazd od wieży na poziomie parteru rozdzielało wąskie pomieszczenie, najpewniej przeznaczone dla odźwiernego lub strażników.
Południowo – wschodnia wieża główna była podpiwniczona i pierwotnie posiadała cztery kondygnacje przykryte drewnianymi stropami. W XIV wieku jej górne partie zostały przebudowane, ale dopiero w XV stuleciu została podwyższona o piątą kondygnację, wyraźniej dominując nad domem konwentu. Na pierwszym piętrze wieży znajdowała się ogrzewana kominkiem komnata z dekorowanymi malowidłami ścianami. Dość niekonwencjonalnie mogła ona należeć do komtura, gdyż podobne rozwiązanie zastosowano też na zakonnym zamku Wenden. Pozostałe kondygnacje wieży były słabiej oświetlone i nieogrzewane, nie miały więc charakteru mieszkalnego.
Stan obecny
Zamek w Windawie (łot. Ventspils) mimo, że wielokrotnie niszczony i przebudowywany, jest jedną z lepiej zachowanych średniowiecznych budowli obronnych na terenie Kurlandii. Choć od strony zewnętrznej stracił pierwotne cechy stylistyczne, to jego zasadnicza bryła zbliżona jest do pierwotnej formy, włącznie ze wschodnim ryzalitem kaplicznym, rozwiązaniem rzadkim wśród inflanckich zamków konwentualnych z połowy XIV wieku. Główna różnica między obecną a pierwotną bryłą wynika z podwyższonych w XVII wieku murów od strony dziedzińca i utworzeniu dodatkowego piętra, a także budowy w XIX stuleciu ceglanych krużganków na wewnętrznym dziedzińcu. Atutem zamku są zachowane freski z XV wieku i stosunkowo liczne wewnętrzne detale architektoniczne, takie jak portal z XIV wieku, czy gotyckie wnęki w grubości murów. Od 2002 roku na zamku funkcjonuje muzeum, w którym prezentowane są znaleziska archeologiczne, wystawy poświęcone historii zamku, prezentacje interaktywne oraz odrestaurowana komnata komtura krzyżackiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.