Historia
Miasto zostało założone w 1201 roku przy ujściu rzeki Rygi do Dźwiny przez biskupa Inflant Alberta von Bekeshovede, po połączeniu dwóch starszych osad z zabudowaniami niemieckich osadników. Stanowiło ono główny punkt zborny dla przybywających wojsk krzyżowych w trwającej krucjacie przeciwko Bałtom i Ugrofinom. Według zapisów kronikarskich w dziele Henryka Łotysza pierwsze obwarowania zaczęto wznosić już w 1208 roku, a w 1215 roku wspominana była nowa część miasta położona za murami miejskimi. Podstawowy obwód murów obronnych Rygi ukończono bardzo szybko, około 1234 roku, wraz z otoczeniem Nowego Miasta ryskiego. W XIV i XV wieku fortyfikacje były kilkukrotnie modernizowane, przy czym największą uwagę zwracano na ich podwyższenie oraz przystosowanie do użycia broni palnej.
W 1297 roku mieszczanie w trakcie zatargu z zakonem krzyżackim zniszczyli jego najstarszy dwór, ulokowany we wschodniej części miasta. Walki toczyły się przez kolejnych parędziesiąt lat i zakończyły się ostatecznie klęską mieszczan, którzy po 1330 roku, musieli wyrazić zgodę na wzniesienie tzw. drugiego zamku krzyżackiego w Rydze. W trakcie jego budowy północno – zachodni fragment obwarowań miejskich został całkowicie rozebrany, a miasto pozostawało na tym odcinku praktycznie bezbronne przez kolejne około sto lat. Odbudowa fortyfikacji północno – zachodniego odcinka oraz połączenie go z zamkiem nastąpiła około lat 30-tych XV wieku.
Poważne zniszczenia obwarowań przyniosły wojny polsko – szwedzkie i szwedzko – rosyjskie w XVII wieku, choć mur miejski starano się jeszcze wówczas utrzymywać w dobrym stanie i dbano o jego walory obronne. Przykładowo w 1654 roku grożono karą miejskim budowniczym, którzy by pobierali materiał budowlany z fortyfikacji. W 1677 roku mieszczanie żądali aby mury miejskie zostały zachowane, choć w niektórych miejscach wewnątrz i na zewnątrz obwodu zaczęto już do nich dostawiać zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Związane to było z postępującą utratą znaczenia średniowiecznych obwarowań, których rolę przejęły budowane wówczas na przedpolu miasta nowożytne fortyfikacje bastionowe. Pierwsze wyburzenia murów miejskich miały miejsce w XVIII wieku po utracie przez nie jakichkolwiek walorów militarnych, a na początku XIX wieku zostały praktycznie w całości rozebrane.
Architektura
Najstarsze obwarowania ryskie obejmujące dwie osady bałtów i dzielnicę osadników niemieckich, miały w planie nieregularny kształt, wciśnięty na południowym – wschodzie w zakole rzeki Rygi, która uchodziła do większej Dźwiny, zabezpieczającej miasto na całym zachodnim odcinku. Do obwodu fortyfikacji przylegały XIII-wieczne dwory: biskupi oraz krzyżacki (pierwotnie Kawalerów Mieczowych), oba położone w pobliżu siebie i w bliskości portu. Po wielkim pożarze miasta w 1215 roku w pobliżu murów miejskich po północno – zachodniej stronie rozpoczęto także budowę nowej, drugiej katedry, zlokalizowanej na Nowym Mieście, które około 1243 roku połączono obwarowaniami ze starszą częścią Rygi. Po północnej stronie katedry zlokalizowany został nowy pałac biskupi, przylegający od zachodu do muru miejskiego (stary dwór podarowany został w 1234 roku dominikanom). W momencie powiększenia miasta o część północną (Nowe Miasto), stary poprzeczny mur jako niepotrzebny został stopniowo rozebrany.
W swej późnośredniowiecznej formie obwarowania ryskie otrzymały w planie wydłużony kształt z zachodnią stroną sąsiadujący z rzeką Dźwiną, a na północnym – zachodzie z wniesionym po 1330 roku zamkiem krzyżackim, posiadającym własne, niezależne obwarowania i oddzielonym od miasta przekopem. Wschodnia część obwarowań miasta była mniej regularna, dostosowana do formy cieków wodnych, uformowana w dwa zaokrąglone występy. Całość poza stroną zachodnią poprzedzona była nawodnioną fosą. Długość obwodu wyniosła ostatecznie na przełomie XV i XVI wieku około 2200 metrów, a wielkość miasta wewnątrz obwarowań około 22 ha.
Najstarsze XIII-wieczne fragmenty wznoszono wyłącznie z nieobrobionego kamienia w technice opus emplectum, czyli z dwóch ścian o grubości 20-50 cm z przestrzenią pomiędzy nimi wypełnioną małymi kamieniami, odłamkami i gruzem, zalanymi dużą ilością bardzo mocnej zaprawy wapiennej. Tak utworzony mur miał u podstawy między 1,8 a 2,7 metra grubości, przy czym jego szerokość zwężała się w górnych partiach oraz zależała od strategicznego położenia odpowiedniego odcinka obwarowań. Nad brzegami Dźwiny był cieńszy, natomiast najgrubszy po wschodniej, najbardziej zagrożonej stronie. Wysokość muru dochodziła początkowo jedynie do około 5 metrów. Zwieńczony był on chodnikiem obronnym (nie poszerzanym drewnianym gankiem) oraz zabezpieczony przedpiersiem z krenelażem, które mogło dawać kolejne 2 metry wysokości.
W trakcie XIII i XIV wieku na terenie miasta podniósł się poziom gruntu, przez co konieczna była modernizacja obwarowań. Mury podwyższono o około 3-4 metry, do około 9 metrów wysokości, przy czym w trakcie prac budowlanych w niektórych miejscach zamurowano stare blanki, a całą nową, górną część zbudowano przy użyciu cegieł. Aby ustabilizować wyższą konstrukcję obwarowań, zwiększono grubość muru poprzez dostawienie od strony miasta ostrołukowych arkad o szerokości 5 metrów, opartych na czworobocznych filarach (około 1,1 x 1,3 metra w planie). Następnie około połowy XV wieku, w związku z upowszechnianiem broni palnej, nad chodnikami straży zamontowano zadaszenie (by ochronić broń przed wilgocią i deszczem) oraz przepruto w przedpiersiu nowe, szersze otwory strzeleckie.
Pierścień muru obronnego u schyłku średniowiecza wzmacniało 25 baszt, z których co najmniej 12 pochodziło ze schyłku XIII wieku. Rozmieszczone były one co około 70-120 metrów. Początkowo były to baszty prostokątne w planie, otwarte od strony miasta, z czasem przebudowywane na zamknięte, poprzez dobudowanie tylnych ścian. Baszty te prawie w całości wysunięte były przed lico muru. Jedna z przebadanych o wymiarach w planie 6,8 x 4,5 metra, posiadała w dolnej kondygnacji wewnętrzną przestrzeń wielkości 4,5 x 2,6 metra, która służyła jako magazyn, a powyżej jeszcze trzy kondygnacje bojowe. Pod koniec XV i na początku XVI wieku zaczęto wznosić baszty cylindryczne oraz przebudowywać starsze baszty na masywniejsze baszty okrągłe, przystosowane do użycia broni palnej i usytuowane w kluczowych dla obrony miejscach (np. w narożniku północno – wschodnim, czy po stronie północnej w pobliżu zamku). Pośród nich znajdowała się Pulvertornis, czyli baszta Prochowa wzniesiona z czerwonej cegły. Otrzymała wysokość 26 metrów, średnicę murów 14,5 metra, a grubość ścian ponad 2,5 metra.
Stan obecny
Do czasów współczesnych ze średniowiecznych obwarowań przetrwała jedynie baszta armatnia Pulvertornis, czyli baszta Prochowa odbudowana po zniszczeniach z XVII wieku oraz zrekonstruowany w jej pobliżu fragment obwarowań z basztą czworoboczną. Krótki odcinek muru obronnego widoczny jest również na dziedzińcu za kościołem św. Jana, przy dawnym klasztorze dominikańskim, zwrócony zewnętrzną elewacją w stronę ulicy Kalēju. Obecnie w baszcie Prochowej i przyległym do niej budynku znajduje się Łotewskie Muzeum Wojny.
pokaż basztę Prochową na mapie
pokaż basztę czworoboczną i fragment muru obronnego na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Caune A., Ose I., Die Befestigungen der Burgen und der Stadt Riga vom 13. bis 16. Jh., „Castella Maris Baltici VII”, Greifswald 2006.
Neumann W., Das mittelalterliche Riga. Ein Beitrag zur Geschichte der norddeutschen Baukunst, Berlin 1892.
Ose I., Die Stadtbefestigungen Rigas im 13. bis 16. Jahrhundert [w:] Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VII: Die Befestigungen, red. M.Gläser, Lübeck 2010.