Historia
Pierwsza wzmianka o kościele św. Piotra odnotowana została w przekazach pisanych w 1209 roku, kiedy to konsekrowano położony przy nim cmentarz. W 1297 roku pojawiła się natomiast pierwsza wzmianka o wieży kościelnej, którą mieszczanie mieli ufortyfikować w momencie wybuchu działań wojennych. W 1352 roku mieli na niej zawiesić pierwszy publiczny zegar, co świadczyło o dużym znaczeniu świątyni. W okresie średniowiecza, jako budowla parafialna, kościół stanowił jedną z głównych świątyń ryskiego mieszczaństwa, znajdowała się przy nim także jedna z najstarszych szkół w mieście, wzmiankowana w 1353 i 1391 roku.
Budowę pierwotnego, wczesnogotyckiego kościoła ukończono już w pierwszej połowie XIII wieku, prawdopodobnie około 1234 roku. W okresie późnego średniowiecza został on uznany za zbyt mały, w związku z czym podjęto decyzję o budowie całkiem nowej konstrukcji. Plany zaczęto przygotowywać w 1406 roku, zaś w latach 1408-1409 prowadzono już budowę, kiedy to mistrz Johannes Rumeschottel z Rostocku nadzorował wznoszenie prezbiterium, powstającego na podobieństwo kościoła Mariackiego w Rostocku. Wraz z Johannesem kierownicze funkcje na placu budowy posiadali też jego synowie, Kersten i Hinrik Hauerbecke. Fundusze pozyskiwano z dzierżawy domów należących do kościoła, dotacji rady miejskiej oraz datków od osób prywatnych. Początkowo sprawnie prowadzone prace, w 1409 roku miały spowolnić lub zostać wstrzymane z powodu wojny Krzyżaków z państwem polsko-litewskim. Ostatecznie wschodnia część kościoła została ukończona i oddana do użytku w 1418 roku, kiedy to biskup Johannes VI Ambundi przeprowadził konsekrację. W 1425 roku w źródłach pisanych wzmiankowany został nowy chór („nye chor”). Kolejne prace budowlane zostały przerwane przez zarazę w 1420 roku. Po wznowieniu w latach 30-tych XV wieku, wyremontowano jedynie starą wieżę.
XIII-wieczny korpus nawowy kościoła został przebudowany w drugiej połowie XV wieku, aby dostosować go do nowo powstałego prezbiterium. W 1456 roku arcybiskup Sylvester Stodewescher zapewnił odpust wszystkim, którzy przyczynią się do budowy, co zapewniło konieczne środki finansowe. Obie części kościoła zostały połączone w 1473 roku, tworząc wielką bazylikę z wieńcem kaplic. Nieco wcześniej, w latach 1456-1466 miała zostać zbudowana późnogotycka wieża, zaś w 1459 roku, mistrz Nicolaus Voss założyć miał w południowej nawie okazałe sklepienie gwiaździste. W 1479 roku ufundowano kaplicę Mariacką przy nawie północnej, w 1487 roku burmistrz Peter Hinrik ufundował kaplicę Wszystkich Świętych po północnej stronie wieży. W 1491 roku ukończono wieżę, zwieńczoną wysoką iglicą, która wraz z murowaną częścią kościoła dominowała odtąd przez ponad sto pięćdziesiąt lat nad miastem. Niestety wieża zawaliła się w 1666 roku, niszcząc sąsiedni budynek rajcy Eberharda Wittena i grzebiąc w gruzach osiem osób.
Na drugą połowę XVII wieku przypadł okres barokowej przebudowy kościoła, w trakcie której przekształcono między innymi portale w zachodniej fasadzie i odbudowano wieżę. Wyremontowano również nawę główną korpusu, w której w 1677 roku zawaliło się w trakcie pożaru sklepienie. Ponownie budowla spłonęła w 1721 roku, w trakcie pożaru spowodowanego uderzeniem pioruna. Odbudowę wieży przeprowadzono w 1746 roku, kolejne naprawy kościoła miały miejsce około 1883-1894. W latach 1905-1906 odnowiono elewacje, w 1919 roku fasadę i w okresie 1936-1938 ponownie elewacje. Niestety w trakcie drugiej wojny światowej, w 1941 roku na skutek ostrzału i pożaru uszkodzona została wieża i drewniane elementy korpusu nawowego. Zabezpieczenie budowli i długotrwała renowacja rozpoczęła się w 1954 roku, następnie kontynuowana była w latach 1967-1983. W 1991 roku prace remontowe zabytku prowadzili polscy konserwatorzy z PKZ.
Architektura
Kościół św. Piotra w swej dojrzałej, późnośredniowiecznej formie był trójnawową bazyliką z wielobocznie zamkniętym prezbiterium flankowanym przez dwie wąskie nawy boczne oraz z ambitem utworzonym z pięciu wielobocznie zamkniętych kaplic. Dodatkowo po dwie kaplice umieszczono przy chórze od północy i południa. Zachodnią fasadę wieńczyła czworoboczna wieża z ośmioboczną iglicą sięgającą około 133 metrów wysokości, flankowana od północy i południa przez dwa aneksy z kaplicami. Prawdopodobnie planowane było wzniesienie jeszcze transeptu, na który pozostawiono od północy i południa strzępia muru, jednak zamierzenia tego nigdy nie przeprowadzono. Cała bryła osiągnęła 78,7 metrów długości i 32,6 metry szerokości w korpusie nawowym. Do budowy wschodniej części kościoła wykorzystano cegły w układzie wendyjskim, natomiast korpus nawowy wzniesiono w układzie gotyckim. Kamień wykorzystano do utworzenia cokołu i niektórych detali architektonicznych.
Korpus nawowy kościoła oraz prezbiterium opięto z zewnątrz licznymi, dwustopniowymi przyporami oraz przepruto dużymi, ostrołukowymi oknami, wypełnionymi przeważnie trójdzielnymi i czterodzielnymi maswerkami. Pomiędzy kaplicami ambitu umieszczono też dwie wieloboczne wieżyczki schodowe, a trzecia zastąpiła przyporę po południowej stronie korpusu. Podziały horyzontalne zewnętrznych elewacji wprowadzono za pomocą kamiennego cokołu z profilowanym gzymsem, fryzów utworzonych z drobnych, trójlistnie zamkniętych, tynkowanych płycin i gzymsów pod okapami dachów. Dodatkowo na niektórych odcinkach (kaplice przy chórze, wieżyczki schodowe) utworzono gzyms kapnikowy pod oknami. Fryzami, tynkowanymi wnękami i wysokimi otworami okiennymi było również udekorowanych pięć kondygnacji pierwotnej wieży.
Wnętrze prezbiterium, wywyższonego w stosunku do obejścia i korpusu, wydzielono za pomocą dziesięciu kwadratowych w przekroju filarów ze ściętymi narożnikami. Jego dwa prostokątne przęsła i wschodnie wieloboczne zamknięcie doświetlono za pomocą strefy clerestorium, podzielonej płytkimi wnękami mieszczącymi po dwa okna w przęsłach prostokątnych i po jednym oknie w przęśle wielobocznym. Wnęki utworzono wąskie nad gzymsem, a następnie poszerzono za pomocą uskoków. W korpusie podział na nawy zapewniły trzy pary masywnych filarów krzyżowych i dwa półfilary przy murach wieży. Także tam szeroką nawę główną doświetlały okna clerestorium, natomiast nieco węższe nawy boczne okna w ścianach obwodowych. W obu częściach kościoła między nawami z filarów wyprowadzono nieprofilowane, ostrołuczne arkady. Artykulację poziomą elewacji zastosowano jedynie w prezbiterium, gdzie służki powyżej archiwolt arkad przecięto profilowanym kamiennym gzymsem.
Wnętrze kościoła ozdobiono sklepieniami gwiaździstymi o różnych rysunkach gwiazd, osadzonymi w nawach bocznych korpusu i nawie głównej chóru (prezbiterium), oraz sklepieniami krzyżowo – żebrowymi w nawie głównej korpusu i nawach bocznych chóru. Nad ambitem zastosowano sklepienia sześciodzielne, zaś w bocznych kaplicach chóru sklepienia krzyżowo – żebrowe i jedno gwiaździste. Kaplice przywieżowe przykryto sklepieniami ośmiodzielnymi. W nawie głównej korpusu sklepienia opuszczono na zwężające się ku górze lizeny, w prezbiterium na wiązki służek.
Stan obecny
Kościół św. Piotra to dziś jedna z największych i najbardziej imponujących średniowiecznych budowli w Rydze. Obecnie gotycki wygląd zachowało XV-wieczne prezbiterium z ambitem i korpus nawowy świątyni, nowożytną formę ma natomiast w całości wieża i jej hełm. Warte uwagi jest wnętrze kościoła ze sklepieniami gwiaździstymi, zwłaszcza jedno przęsło południowe z bardzo bogatym układem żeber. Fasadzie zachodniej i wieży przywrócono po renowacji wygląd z czasów barokowej przebudowy z XVII wieku. Sklepienie nawy głównej jest efektem prac rekonstrukcyjnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Neumann W., Das mittelalterliche Riga. Ein Beitrag zur Geschichte der norddeutschen Baukunst, Berlin 1892.