Historia
Klasztor dominikański z kościołem św. Jana założony został na miejscu średniowiecznego dworu pierwszego biskupa ryskiego Alberta. W 1234 roku biskup Nikolaus von Nauen odsprzedał posiadłość zakonnikom, którzy wybudowali na niej klasztor, a przed 1297 dawną kaplicę dworu biskupiego przebudowali na kościół. We wspomnianym roku został on po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych, przy okazji walk mieszczan z zakonem krzyżackim. Mieszkańcy Rygi mieli wówczas na jego dachu wybudować platformy chronione przedpiersiami i ustawić machiny ostrzeliwujące kamieniami sąsiedni dwór zakonu.
W 1312 roku w kościele klasztornym miał zostać ufundowany ołtarz, w związku z zamordowaniem proboszcza Wedekina. Trzy lata później po raz pierwszy odnotowane zostało patrocinium kościoła dominikańskiego, na którego rozbudowę prezbiterium w 1324 roku wdowa Mechtildis Rapesylver podarowała trzy marki. W 1330 roku zakonnicy wykupili od rady miejskiej działkę przy klasztorze, zapewne celem rozbudowy klasztoru, pod warunkiem, że sąsiedni miejski mur obronny nie zostanie obniżony, a co więcej zostanie wyposażony w kryty krenelaż. W kolejnej wzmiance z 1392 roku przekazano, że niejaki Symon Tayte zapisał mnichom 30 marek na założenie wikariatu. Prace budowlane przy klasztorze nie ustawały też w XV wieku, przykładowo w 1425 roku rajca ryski Konrad Visch ofiarował celem ich wspomożenia 5 marek. W czasie walk pomiędzy miastem a zakonem krzyżackim, kościół klasztorny służył za skład broni. Być może został wówczas uszkodzony, gdyż u schyłku XV wieku dokonano jego gruntownej przebudowy.
Zabudowania klasztorne były siedzibą dominikańskiego konwentu do czasów reformacji. Po 1523 roku klasztor przekazano na cele świeckie, między innymi kupcowi Rotgerowi Schult, który umieścił wewnątrz kościoła stajnię. W 1582 roku, po zajęciu Rygi przez polskiego króla Stefana Batorego, świątynię przekazano protestantom, przy okazji przeprowadzając jej remont i budując nowe prezbiterium. Kamień węgielny pod nową część wmurowano w 1587 roku. Kościół poważnie ucierpiał podczas wielkiego pożaru Rygi w 1677 roku, po którym najęto budowniczego Ruperta Bindenschu, by założył nowe sklepienie w prezbiterium. Również oblężenie z 1710 roku nie obyło się bez uszkodzeń kościoła, naprawianego jeszcze w 1724 roku. Następne straty budowla poniosła w czasie wojen napoleońskich i po raz ostatni w trakcie drugiej wojny światowej. Remonty prowadzono w latach 1816-1817, 1889-1890, 1909-1910, 1924-1926 i po raz ostatni w 1996 roku.
Architektura
Klasztor dominikanów usytuowany był we wschodniej części średniowiecznego miasta lokacyjnego, na terenie zajmowanym pierwotnie przez dwór biskupi. Od strony wschodniej konwent sąsiadował z miejskim murem obronnym, za którym płynęła rzeka Ryga wpadająca do Dźwiny. Od północy obok klasztoru znajdował się miejski dwór zakonu Kawalerów Mieczowych, później Krzyżaków, a od 1330 roku szpital pod wezwaniem św. Ducha. Z pozostałych dwóch stron, od zachodu i południa, przed terenem klasztoru dominikanów przebiegały ulice.
Kompleks klasztorny składał się z kościoła św. Jana oraz przylegających do niego nietypowo od wschodu zabudowań klauzury. Oś kościoła utworzona została na linii północny – zachód, południowy – wschód. Jego nie zorientowanie względem stron świata wynikało zapewne z braku miejsca w ciasnej zabudowie miejskiej i z powodu wytyczonych już wcześniej ulic, zwłaszcza długiej drogi po stronie zachodniej, za którą w XV wieku wznoszono okazałą bryłę późnogotyckiego kościoła parafialnego św. Piotra. Zabudowania klasztorne składały się prawdopodobnie z dwóch lub trzech skrzydeł połączonych podsklepionymi krużgankami otaczającymi wirydarz. Wejście do nich wiodło wąską uliczką przed ścianą szczytową nawy kościoła, prowadzącą do podsklepionej dwuprzęsłowej bramy z portalem zamkniętym w tzw. ośli grzbiet.
Kościół św. Jana z końca XV wieku wzniesiono z cegły (przy wykorzystaniu zendrówek i kształtek) i posadowiono na kamiennym cokole, choć ściana nawy od strony dziedzińca klasztornego zbudowana została w około 2/3 wysokości z kamienia (być może wykorzystano tam mur starszej budowli). Utworzono budowlę jednonawową, wzniesioną na planie wydłużonego czworoboku, którego środkowa oś w części północnej skierowana została na północny – zachód wykazując wyraźne załamanie. Kształt pierwotnego prezbiterium nie jest znany, przypuszczać jedynie można, iż wzorem innym kościołów klasztorów żebraczych był on mocno wydłużony celem pomieszczenia chóru mnichów i najpewniej zakończony ścianą prostą.
Z zewnątrz fasadę kościoła ozdobił gotycki szczyt schodkowo – sterczynowy, nawiązujący do budownictwa krzyżackiego z rejonu Prus. Przypory kościoła zostały wciągnięte do środka, dzięki czemu elewacje pozostały gładkie, porozdzielane dużymi ostrołukowymi oknami w elewacji zachodniej, po jednym na każde z czterech przęseł. Ponadto w ceglanym murze od strony ulicy, pomiędzy oknami umieszczono rzeźbione głowy masek z otwartymi ustami. Elewację północno – zachodnią pod szczytem rozdzieliło pojedyncze duże okno oraz portal wejściowy.
W środku nawy kościoła pomiędzy masywnymi przyporami umieszczono wąskie kaplice zwieńczone sklepieniami gwiaździstymi z delikatnie profilowanymi żebrami, przy czym te od strony klauzury dzięki brakowi wysokich okien mogły zostać podzielone na dwie kondygnacje. Górne kaplice otrzymały sklepienia z sieciami żeber i ostrołuczne arkady. Kaplice dolne otwarto na nawę arkadami półkolistymi. Górne kaplice z dwóch przęseł bliższych prezbiterium doświetlono okulusami, trzecią natomiast prawdopodobnie połączono przejściem z budynkiem klauzury. Funkcjonował też portal w jednej z dolnych kaplic, zapewne łączący się z krużgankiem lub dziedzińcem klasztornym. Przestrzeń nawy zwieńczono na przełomie XV i XVI wieku bogatym sklepieniem sieciowym, zawieszonym na wysokości około 19 metrów. Gęstą sieć żeber spięto licznymi okrągłymi i sześciokątnymi zwornikami i opuszczono na profilowane gzymsy wieńczące przypory.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z dawnego klasztoru dominikańskiego zachował się przede wszystkim korpus nawowy XV-wiecznego kościoła św. Jana. Obecnie połączone z nim od wschodu prezbiterium z apsydą pochodzi z ostatniej ćwierci XVI wieku, choć częściowo posiada cechy gotyckie. Portal wejściowy jest kopią wykonaną w 1926 roku, natomiast wieżyczka na kalenicy dachu jest konstrukcją XIX-wieczną. Najwartościowszymi elementami są późnogotyckie sklepienia oraz szczyt fasady. Od strony ulicy warto zwrócić uwagę na płaskorzeźbione maski między oknami. Zabudowania klauzury dominikańskiej nie zachowały się, ale za kościołem i dziedzińcem otoczonym nowożytnymi budynkami, przy ulicy Kalēju widoczny jest krótki odcinek miejskiego muru obronnego. Dodatkowo przed fasadą kościoła, w wąskiej uliczce znajduje się zdobiony zendrówkami mur klasztorny z furtą i portalem zwieńczonym w ośli grzbiet, a wewnątrz nowożytnych zabudowań dwa przęsła dawnego krużganka, z czego jedno nadal podsklepione.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Neumann W., Das mittelalterliche Riga. Ein Beitrag zur Geschichte der norddeutschen Baukunst, Berlin 1892.