Historia
Kościół św. Jakuba pierwszy raz wspomniany został w źródłach pisanych w 1226 roku, kiedy to legat papieski Wilhelm z Modeny nadał go biskupowi ryskiemu Albertowi, w ramach rozstrzygnięcia sporu z zakonem Kawalerów Mieczowych o prawo patronatu. Budowę kościoła rozpoczęto od prezbiterium, natomiast w drugiej połowie XIII wieku wzniesiono korpus nawowy. Główne prace budowlane ukończono około 1300 roku, choć na początku XV wieku dobudowano jeszcze południową kaplicę św. Krzyża, w połowie tamtego stulecia przekształcono korpus z halowego w bazylikę, a górne trzy kondygnacje wieży wzniesiono dopiero po połowie XV stulecia. Być może część z tych ostatnich prac związana była z odbudową ze zniszczeń, jakie kościół poniósł w 1482 roku w trakcie walk mieszczan z Krzyżakami.
Początkowo kościół św. Jakuba był świątynią parafialną, znajdującą się poza murami miasta („sita in suburbio civitatis”). Zapewniał duchową opieką dla mieszkańców przedmieść i podróżnych, którzy przybywali po zamknięciu bram miejskich. Kościół szczególnie popularny był pośród rzemieślników z Rygi i terenów podmiejskich, którzy zorganizowani w cechy fundowali w nim liczne ołtarze. W obręb fortyfikacji powiększonego organizmu miejskiego dostał się na przełomie XIII i XIV wieku, po objęciu obwarowaniami północnej części Rygi. Od 1255 roku w jego sąsiedztwie znajdował się klasztor cysterek, którym w 1259 roku biskup Albert Suerbeer zezwolił na współkorzystanie z kościoła, do czasu wybudowania przez siostry własnej świątyni.
W 1524 roku, w początkowym okresie reformacji, budowla ucierpiała w czasie miejskich tumultów. Między innymi zniszczeniu uległo wówczas całe wyposażenie wnętrza. W 1552 roku kościół został pierwszą protestancką świątynią w Rydze, lecz gdy w 1582 miasto dostało się pod panowanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, został na polecenie króla Stefana Batorego przekazany jezuitom. W 1621 roku powrócił do luteran, kiedy wojska szwedzkie pod dowództwem króla Gustawa II Adolfa zajęły Rygę. Wówczas wieża otrzymała nową, barokową iglicę. W 1812 roku kościół był wykorzystywany przez wojska napoleońskie jako magazyn żywnościowy, co doprowadziło do pogorszenia stanu budowli. Po przeprowadzeniu napraw pod koniec XIX i na początku XX wieku, w 1923 został ponownie przekazany katolikom, po tym jak ryska katedra stała się katedrą luterańską.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły w wątku wendyjskim, w niektórych miejscach otynkowanej, aby ukryć nierówności lub jako element dekoracyjny muru. Kamienia wapiennego użyto w części cokołowej oraz do wzmocnienia niektórych narożników. Ostatecznie kościół otrzymał formę trójnawowej, niewielkiej bazyliki o jedynie dwóch przęsłach w nawie głównej, długości około 20,2 metrów. Po stronie wschodniej korpusu znalazła się najstarsza część budowli, czyli czworoboczne, jednoprzęsłowe prezbiterium o wymiarach 10,8 x 10,3 metra, niższe niż nawa główna ale za to o większej szerokości, przykryte osobnym, dwuspadowym dachem. Zachodnią stronę kościoła zdominowała gotycka, masywna czworoboczna wieża, flankowana od północy i południa przez dwa aneksy, będące przedłużeniem naw bocznych. W latach 1404-1436 po południowej stronie korpusu dobudowano prostokątną w planie kaplicę św. Krzyża.
Zewnętrzne elewacje kościoła pozostały gładkie, gdyż przypory wciągnięto do wnętrza. Pomiędzy nimi w każdym przęśle nawy bocznej od północy i południa przepruto duże ostrołukowe okno. W późnogotyckim murze nawy głównej okna oflankowano dwudzielnymi ostrołucznymi blendami, być może na wzór elewacji ryskiej katedry. Trzy wąskie ale wysokie okna wczesnogotyckie o piramidalnym układzie umieszczono we wschodniej ścianie prezbiterium. Ponad nimi część szczytowa oddzielona została za pomocą czterech linii fryzu zębatego z ukośnie ułożonych cegieł. Trójkątną przestrzeń szczytu przedzielono w pionie lizeną wydzielającą po bokach dwie duże płyciny o tej samej wielkości, zwieńczone na krawędziach ukośnie poprowadzonymi arkadkami osadzonymi na małych konsolach. Z fasady zachodniej wysunięta została ryzalitowo spiralna klatka schodowa.
Bogaty zestaw dekoracji uzyskały elewacje wieży, z kondygnacjami rozdzielonymi fryzami o przeplatających się arkadkach i z dwudzielnymi przeźroczami doświetlającymi trzy kondygnacje, przy czym część z otworów została jedynie zasugerowana blendami o identycznych kształtach. Przeźrocza osadzono wewnątrz wysokich ostrołucznych wnęk, z uskokowymi obramieniami na dwóch najwyższych kondygnacjach. Tam też przeźrocza oflankowane zostały przy narożnikach blendami o dwudzielnych zamknięciach, osadzonymi w ostrołucznych wnękach z małymi kolistymi blendami w archiwoltach. Utworzenie najbogatszych dekoracji w najwyższych partiach wieży zapewne było spowodowane ich największą widocznością w gęstej zabudowie miasta.
Wewnątrz całość kościoła przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, osadzonymi w korpusie na masywnych filarach o przekroju krzyża z uskokami w narożnikach. Przęsła naw bocznych założono na rzucie krótkich prostokątów, w nawie głównej natomiast w planie uzyskały kształt zbliżony do kwadratów. Prezbiterium otwarto do nawy głównej ostrołuczną, uskokową arkadą łuku tęczowego. Podobne ale szersze arkady utworzono także pomiędzy nawami. Oddzieliły one szeroką na 8,2 metra nawę główną od naw bocznych szerokości 6,4 metra.
Stan obecny
Kościół w większości zachował średniowieczny wygląd, nie licząc kilku nowożytnych modyfikacji: hełmu wieży, zbarokizowanego portalu fasady zachodniej, okien i elewacji północnej przekształcanych pod koniec XIX wieku i na początku XX stulecia, masywnej przypory dostawionej do narożnika północno – zachodniego oraz odtworzonego zniszczonego fryzu korpusu. Najstarszą częścią zabytku pozostaje prezbiterium z pierwszej połowy XIII wieku. Konsole jego szczytu stanowią jedyny przykład dekoracyjnej rzeźby ceglanej w architekturze średniowiecznej na Łotwie. Korpus nawowy posiada formę z połowy XV wieku, kiedy to halę przekształcono w bazylikę. Warte uwagi są zawieszone na wysokości 18 metrów sklepienia nawy głównej oraz niższe sklepienia naw bocznych. W ścianie północnej nawy bocznej przetrwała część oryginalnego portalu wejściowego, w ścianie wschodniej prezbiterium okna z przełomu romanizmu i gotyku (środkowe zostało zrekonstruowane), natomiast na elewacjach wieży bogata dekoracja w postaci fryzów, wnęk i blend.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Neumann W., Das mittelalterliche Riga. Ein Beitrag zur Geschichte der norddeutschen Baukunst, Berlin 1892.