Historia
Ryga założona została w 1201 roku przez biskupa inflanckiego Alberta von Bekeshovede, po połączeniu dwóch starszych osad z zabudowaniami niemieckich osadników. Dogodne warunki terenowe, usytuowanie na ważnym szlaku handlowym oraz stały napływ osadników sprawiły, iż miasto szybko się rozwijało, a w konsekwencji powiększało i modernizowało zabudowę mieszkalną. Intensywny przyrost ludności napływowej spowodował, że w XIII wieku tradycja miejscowego budownictwa domów w konstrukcji zrębowej została szybko wyparta na obrzeża i przedmieścia, szczególnie że wprowadzone w 1293 roku regulacje prawne zabroniły stawiania domów drewnianych. Utworzona został nowa sieć parcel, na której zaczęto wznosić wpierw domy konstrukcji szachulcowej, a następnie od przełomu XIII i XIV wieku murowane. Zanim domy ceglane wyparły budynki drewniane, oba typy przez długi czas współistniały, przy czym drewna używano przede wszystkim do wznoszenia budowli o charakterze gospodarczo-sanitarnym.
W 1282 roku Ryga wstąpiła do Związku Hanzeatyckiego, co zapewniło jej stabilizację gospodarczą i wsparcie polityczne. W XIV wieku, wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia i bogaceniem się mieszczaństwa, a także z obawy przed niszczycielskimi pożarami, domy murowane stawiano coraz częściej, ponadto były one coraz większe, z różnego rodzaju oficynami. Od połowy XIV wieku mógł następować proces podwyższania domów, który łączył się z przystosowywaniem budynków do funkcji mieszkalno-magazynowych, charakterystycznych dla kupieckich miast hanzeatyckich. Przypuszczalnie w XV wieku murowane kamienice stanowiły już większość miejskiej zabudowy Rygi, zwłaszcza w głównych częściach miasta, od strony najważniejszych ulic.
Wiek XVI i początek wieku XVII zapewne nie przyniosły znacznej zmiany w wyglądzie mieszkalnej zabudowy miasta. Stylistyka renesansowa dotykała jedynie pojedynczych, najbardziej reprezentacyjnych budowli, podczas gdy większość Rygi nadal miała charakter gotycki. Poważniejsze zniszczenia średniowiecznej zabudowy przyniosły wojny polsko – szwedzkie i szwedzko – rosyjskie, oprócz zwykłych pożarów wywołanych uderzeniami piorunów lub przypadkowymi zaprószeniami. Odbudowywane w okresie baroku domy stylistycznie mogły się różnic od gotyckich kamienic, ale zachowywano układ parcel, jaki wytworzony został jeszcze w XIII wieku. Masowe i gruntowne zmiany w średniowiecznej zabudowie mieszkalnej nastąpiły dopiero w XVIII i XIX stuleciu, w związku z wyraźną zmianą standardów mieszkaniowych, rozwojem przemysłu i bogaceniem się mieszczaństwa, które nie tylko przekształcało fasady domów, ale i prowadziło całkowite wyburzania w celu postawienia nowych budynków.
Architektura
Najstarsze domy na terenie Rygi z XII wieku i początku XIII stulecia wznoszono w konstrukcji zrębowej, a więc z poziomo kładzionych dłuższymi bokami i łączonych w narożnikach bierwion. Domostwa te były przeważnie jednoizbowe, o wymiarach około 5 x 5 metrów, rzadziej dwu- lub trzyizbowe. Domy zrębowe otaczano drewnianymi płotami, przez co całość nawiązywała zabudową bardziej do struktur wiejskich niż miejskich. Prawdopodobnie na początku XIII wieku Ryga posiadała już układ parcel ze ściśle określonymi granicami, bowiem domy budowano stale na tych samych miejscach. Zbliżone wymiary domostw wynikać mogły z wielkości parcel, ale mogły też być optymalnymi rozmiarami dla konstrukcji zrębowych, albo wynikały z posługiwania się jednakową, ustaloną jednostką miary. Ewentualnie taka wielkość domów po prostu odpowiadała potrzebom życiowym przeciętnej rodziny w formującym się mieście.
W XIII wieku domy o konstrukcji zrębowej zaczęły być wypierane w Rydze przez budynki wznoszone przez ludność napływową, preferującą konstrukcje szachulcowe. Technika ta bardziej nadawała się do zabudowy miejskiej niż domostwa zrębowe, które nie mogły uzyskiwać zbyt dużej wysokości. Budynki szachulcowe stawiano na parcelach różnej wielkości, przy czym na mniejszych obejmowały one całą powierzchnię o wymiarach około 8 x 11 metrów, natomiast na dużych parcelach domy szachulcowe były wolnostojące. Początkowo pomiędzy domami funkcjonowały przejścia o szerokości 1-2 metrów, tak że budynki nie stykały się ze sobą. Na dużych parcelach, obok budynków mieszkalnych, znajdowały się również pojedyncze lub wznoszone w większych ilościach zabudowania gospodarcze (np. szopy, warsztaty, stajnie, kuchnie itp.). Co ciekawe w przypadku krzyżowania się ulic, ich naroża nie były zabudowywane, a ściany boczne domów umieszczano o parę metrów dalej. Domy szachulcowe miały formy dużych budowli z parterowymi dobudówkami i ze szczytami zwróconymi w stronę ulicy. Ze względu na systematyczne podnoszenie się poziomu terenu (spowodowanego zaleganiem na ulicach i podwórcach odpadków), zaczęły pojawiać się w nich sutereny, a następnie piwnice. Wejścia wiodły do dużych sieni, podczas gdy część mieszkalna znajdowała się w tylnych częściach domów, od strony podwórza. Ogrzewanie zapewniały usytuowane pośrodku paleniska, ale pomieszczenia mieszkalne nie posiadały źródeł ciepła.
Najstarsze domy murowane były jednopomieszczeniowe, ale także dwukondygnacyjne, wznoszone na rzutach prostokątów. Budowano je tylko na parcelach o większych rozmiarach, jako budowle wolnostojące. Zwykle oddalone były od ulicy, usytuowane pośrodku podwórza, tak że nie przylegały do sąsiednich budynków szachulcowych. Najniższe kondygnacje budynków murowanych przeważnie służyły jako magazyn, podczas gdy na górze umieszczano część mieszkalną. Na podwórzach w sąsiedztwie budowli murowanych stały niekiedy budynki drewniane lub szachulcowe spełniające funkcje magazynowe. Z tak urządzonych parcel rozwinęły się wysokie gotyckie kamienice, do których dostawiane były oficyny, które zarazem częściowo stanowiły granice parcel. Zmiany te doprowadziły do większej zabudowy działek i zmniejszenia powierzchni tylnych podwórek. Charakterystycznym elementem Rygi i innych miast północnych były również powstające od końca XIII wieku murowane budynki wieżowe (niem. kemenate), pełniące funkcje mieszkalno-magazynowe. Stawiano je na tyłach domów frontowych, mniej więcej pośrodku działek, na planie kwadratów o wymiarach mniej więcej 5,5 x 5,5 metra lub 7 x 7,3 metra, dzięki czemu wyróżniały się pośród innych zabudowań bardziej smukłymi bryłami.
Ryska kamienica gotycka powstała jako typowy dom mieszczański północnego, hanzeatyckiego typu, łączący cechy mieszkalne i magazynowo – spichrzowe. Kamienice stały szczytami zwróconymi w stronę ulicy, a do ich ścian bocznych przylegała sąsiadująca zabudowa zajmująca całą szerokość parceli. Podwórza na zapleczu były raczej małe, ale ich wielkości uzależnione były od położenia w obrębie miasta i sytuacji finansowej właściciela. Fasady kamienic posiadały wysokie gotyckie szczyt schodkowe, ozdobione blendami i przeprute małymi oknami. Większe okna znajdowały się na parterze, obok ostrołukowego portalu wejściowego. Drugie, mniej dekoracyjne wejścia znajdowały się od strony podwórzy. Wnętrze gotyckiej kamienicy składało się z jednego dużego pomieszczenia na parterze, rodzaju sieni służącej jako miejsce prowadzenia handlu, wykonywania rękodzieła i niekiedy przyrządzania posiłków. Izby w trakcie tylnym pełniły funkcje reprezentacyjne i mieszkalne, piętro było mieszkalne lub magazynowe, a obszerne kolejne kondygnacje wraz z poddaszami służyły wyłącznie za magazyn lub spichlerz. Co charakterystyczne paleniska służące do gotowania często nie mieściły się w budynkach mieszkalnych, lecz były sytuowane w osobnych kuchniach na tyłach parcel. Z pewnością znajdować się tam musiały również studnie.
Stan obecny
Na terenie Rygi większość średniowiecznej zabudowy mieszkalnej uległa przebudowie lub wyburzeniu w okresie nowożytnym. Jednym z zachowanych domów, który posiada obecnie gotyckie cechy stylistyczne jest kamienica przy ul. Mazã Pils 17 powstała pod koniec XV wieku. W latach 1955–1957 przeprowadzono jej renowację, która usunęła nowożytne dobudówki, dzięki czemu uchodzi dziś za najstarszym zachowany budynek mieszkalny w Rydze. Obecnie kamienica jest jedną z trzech domów, tworzących zespół architektoniczny nazywany Trzej Bracia. Jako jedyna z nich posiada gotycką fasadę, pozostałe powstały w XVII wieku. Obecnie w kompleksie mieści się siedziba Muzeum Architektury Łotwy.
pokaż gotycką kamienicę na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Caune A., Gebäude und Topographische Strukturen in Riga vom 12 bis 14 Jahrhundert Aufgrund der archäologischen Ausgrabungen, „Lübecker Schriften zur Archäologie und Kulturgeschichte”, t. 20/1990.
Gupieniec R., Z dziejów miast średniowiecznych: próba odtworzenia stanu zabudowy działek budowlanych w miastach wczesno- i późnośredniowiecznych w basenie Morza Bałtyckiego, „Mazowieckie Studia Humanistyczne”, 2/1997.