Historia
Zamek Ludsen (pol. Lucyn, łot. Ludza) był obok Narwy najdalej wysuniętą na wschód warownią zakonną Inflant, położoną bliżej ruskich miast, takich jak Połock czy Psków, niż któregokolwiek ze znaczniejszych miast Inflant: Rygi lub Dorpatu. Pierwsza wzmianka o Ludsen pojawiła się już z 1177, jednak odnosiła się do miejscowego grodu. Murowany zamek krzyżacki zbudowano dopiero pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia, być może jednak wcześniej powstały jakieś drewniane obwarowania, gdyż zakon przejął okoliczne ziemie już w 1264 roku. W źródłach pisanych pierwsza informacja o Ludsen pojawiła się dopiero w 1433 roku, kiedy to VogI von Rositen poinformował marszałka ziemi inflanckiej, o kontynuowaniu przez komtura podróży z Mewe (pol. Gniew) przez Ludsen, Rositen i Marienburg. W 1478 roku wzmiankowano powołanie dla Ludsen burgrabiego.
Pod koniec XV wieku zamek zajęły i poważnie uszkodziły wojska moskiewskie. Zniszczenia musiały być rozległe, gdyż warownię w pełni odrestaurowano dopiero w 1525 roku. Upadek średniowiecznego zamku nadszedł wraz z najazdem wojsk Iwana Groźnego w drugiej połowie XVI wieku. W obliczu agresji Krzyżacy inflanccy oddali w 1558 roku swe łatgalskie warownie, w tym Ludsen, w zastaw Litwie. Od momentu zawarcia unii lubelskiej w 1569 roku weszły one w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ludsen początkowo zachowywał jeszcze znaczenie militarne, aż do zajęcia i zniszczenia przez wojska rosyjskie w 1654 roku. W następnych latach nieremontowany popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek został zbudowany na szczycie wysokiego wzniesienia, na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami. Przyroda zapewniła więc dobrą ochronę od wschodu i zachodu, oraz także od północy gdzie ciek wodny łączył oba jeziora. Jedynie na południu płaskowyż musiał zostać odcięty przekopem, prawdopodobnie napełnionym wodą z okolicznych jezior. Całe założenie zajmowało rozległy obszar, składało się bowiem z dwóch podzamczy i zamku górnego o wymiarach około 30 x 27 metrów, usytuowanego w narożniku podzamcza wewnętrznego.
Głównym i prawdopodobnie najstarszym murowanym elementem zamku była duża, prawie kwadratowa w planie wieża główna o wymiarach około 11 x 10,5 metra. Wzniesiono ją z cegły w układzie gotyckim, z elewacjami zewnętrznymi dekorowanymi tynkowanymi na biało, ostrołukowymi blendami i wzorami wykonanymi z cegły zendrówki. Tak reprezentacyjny, misternie zaprojektowany wygląd w położonym na uboczu zamku, który nie był siedzibą komturii, mógł wynikać z jego przygranicznej lokalizacji i chęci zaimponowania przeciwnikom. Wnętrze wieży podzielono na cztery kondygnacje pełniące funkcje mieszkalne, porozdzielane drewnianymi stropami, poza najniższą kondygnacją przyziemia przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Także wyższe piętro pierwotnie przykryte było sklepieniem, które prawdopodobnie w XVI wieku zastąpiono stropem. Pełniło ono funkcje mieszkalne, gdyż ogrzewane było kominkiem.
Do wieży przylegały dwa odcinki muru, wydzielającego wraz z trzema pozostałymi odcinkami od południowego – wschodu, nieregularny, niewielki dziedziniec zamku górnego. Wieża była z niego silnie wysunięta ku zboczom nad jeziorem, natomiast pozostałe zabudowania tworzyły zwarte założenie chronione podzamczem. Wschodnią część dziedzińca zajęło skrzydło posiadające trzy kondygnacje, z których przyziemie mieściło między innymi zamkową kuchnię, wyposażoną w dwa kominy nad paleniskami. Być może drugie skrzydło znajdowało się przy murze zachodnim. Brama wjazdowa przypuszczalnie mieściła się w kurtynie naprzeciwko wieży głównej.
Rdzeń zamku Ludsen od południa i południowego – wschodu sąsiadował z dwoma przedzamczami, rozdzielonymi między sobą fosą o około 8 metrach głębokości. O ile podzamcze zewnętrzne prawdopodobnie obwarowane było jedynie fortyfikacjami drewniano – ziemnymi to podzamcze wewnętrzne otaczał obwód nieregularnego w planie kamienno – ceglanego muru obronnego. Jego grubość była całkiem duża, wahała się między 1,3 a 1,5 metra, choć chodnik dla obrońców musiał być poszerzony drewnianym gankiem z belkami osadzanymi w otworach w murze. Ochronę obrońców zapewniało przedpiersie z krenelażem. Drewniano – ziemne obwarowania zewnętrznego podzamcza miało wzmacniać około sześciu baszt, przy czym część z nich wykonana mogła być także w konstrukcji drewnianej, podobnie jak większość zabudowy gospodarczej przedzamczy.
Stan obecny
Pozostałości zamku na szczęście uniknęły rozbiórki na materiał budowlany, dzięki czemu przetrwały do dzisiaj dwie ściany wieży głównej oraz krótki odcinek jej ściany trzeciej, część wschodnich zabudowań i niskie fragmenty muru obronnego. Na uwagę zasługują zwłaszcza dekoracyjne elementy elewacji wieży. W murach sąsiedniego skrzydła wciąż widoczne są odciski po kominach dawnej kuchni zamkowej oraz kilka otworów okiennych. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Ose I., Ludsen – im 14. Jh. gebaute Grenzburg des Deutschen Ordens in Livland [w:] Zwischen Kreuz und Zinne: Festschrift für Barbara Schock-Werner zum 65. Geburtstag, Braubach 2012.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.