Historia
Kościół w Ikšķile (niem. Uexküll) powstał z inicjatywy św. Meinharda, kanonika augustiańskiego z Segebergu, który co najmniej od 1182 roku zaangażowany był w szerzenie chrześcijaństwa na terenie Inflant. Dzięki pomocy kupców z Gotlandii, którym często towarzyszył jako misjonarz podczas wypraw handlowych, oraz za zgodą księcia połockiego, około 1185 roku udało mu się zbudować dla nawróconych Liwów kamienny kościół w Uexküll. W 1188 roku Meinhard uzyskał od papieża tytuł biskupa, co podniosło świątynię do rangi katedry i prawdopodobnie spowodowało jej przebudowę z dotychczasowej kaplicy na większą budowlę o cechach obronnych. Meinhardowi udało się także zjednać litewskich książąt Anno i Kaupo, oraz uzyskać wsparcie innych duchownych, między innymi Teodoryka von Treiden, założyciela klasztoru w Dünamünde.
Meinhard zmarł w 1196 roku. Jego następcą został cysters Bertold Schulte, który napotkał opór ze strony Liwów i został przepędzony z Inflant. Wówczas rozpoczął w północnych Niemczech głosić potrzebę zbrojnej wyprawy przeciw poganom, co po poparciu przez papiestwo, doprowadziło w 1198 roku do pierwszej wyprawy krzyżowej nad Dźwinę, w trakcie której Bertold poległ. Kolejny biskup Uexküll, Albert von Bekeshovede, w 1200 roku poprowadził jeszcze jedną wyprawę, a jednym z jej efektów było założenie rok później Rygi, która położona nad brzegiem morza, lepiej nadawała się na bazę dla podbojów. Tam też przeniesiono siedzibę biskupstwa, podczas gdy Uexküll utraciło dotychczasowe znaczenie duchowe i administracyjne.
W okresie pełnego średniowiecza kościół św. Meinharda pełnił rolę świątyni parafialnej, Uexküll stanowiło zaś jedno z dóbr nadawanych przez biskupów ich świeckim wasalom. Na początku XIII wieku było kilkakrotnie atakowane przez pogańskie oraz ruskie wojska z Połocka, jednak obeszło się bez większych zniszczeń. Początkowo Uexküll stanowiło własność rycerza Konrada de Meyendorpe, a od 1257 roku właścicielem był Johann Bardewis, którego potomkowie włączyli nazwę osady do swego rodowego nazwiska, dając początek ważnemu rodowi von Uexküll. Nie wiązało się to jednak z żadną większą przebudową lub rozbudową kościoła, tym bardziej, iż już w XVI wieku siedziba wasalna była opuszczona. Średniowieczna budowla ucierpiała w trakcie XVII wiecznych wojen między Polską, Szwecją i Rosją. W kolejnych wiekach była restaurowana, przy czym po raz ostatni poważnej przebudowy dokonano pod koniec XIX wieku. Ostatecznie kościół został zniszczony podczas pierwszej wojny światowej.
Architektura
Kościół i sąsiednie zabudowania w Uexküll wzniesiono na wysokim brzegu rzeki Dźwiny, która zapewniała ochronę od strony południowej, podczas gdy z pozostałych stron utworzono fosę. W początkach XIII wieku założenie składało się z kościoła, na południe od którego wydzielono otoczony murem niewielki dziedziniec. Po wschodniej stronie założono kolejny, otoczony murem obronnym dziedziniec o wymiarach około 41 x 20 metrów, pełniący początkowo prawdopodobnie funkcję schronienia dla miejscowych ochrzczonych Liwów. W późniejszym okresie został on wypełniony murowaną zabudową mieszkalno – gospodarczą. Brama w jego obręb znajdowała się w północnej części wschodniego odcinka muru, tuż przy narożniku.
Pomiędzy dwoma dziedzińcami znajdował się murowany budynek, być może o wieżowym charakterze, zbudowany na planie czworoboku o wymiarach 16 x 10 metrów, z dłuższą osią na linii północ – południe. Najprawdopodobniej stanowił on pierwotną siedzibę biskupów z trzema pomieszczeniami w przyziemiu i wąskim aneksem sąsiadującym z prezbiterium kościoła. Co charakterystyczne mury obu dziedzińców łączyły się z południowymi narożnikami budynku, tak że przed jego południową elewacją pozostawała wolna przestrzeń, prawdopodobnie wypełniona fosą. Przebiegać tamtędy mogło kładka łącząca oba dziedzińce.
Kościół św. Meinharda początkowo był niewielką romańską budowlą składającą się z jednonawowego korpusu i półkolistej apsydy po stronie wschodniej. W XIII wieku został zastąpiony większą budowlą późnoromańską lub wczesnogotycką z centralnym filarem w nawie głównej i prezbiterium założonym na planie nieco węższego niż korpus czworoboku. Mur dziedzińca stykał się narożnikiem nawy kościoła, przez co fasada zachodnia oraz cała elewacja północna stanowiły zarazem część obwodu obronnego.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zabytku pozostały jedynie niewielkie ruiny kościoła, niestety przykryte brzydkim i rzucającym się w oczy już z daleka współczesnym dachem. Oprócz fragmentów murów zachowało się kilka wyprowadzeń żeber sklepiennych i ostrołucznych arkad, uzupełnianych współczesną cegłą. Obecnie kościół znajduje się na ciężko dostępnej małej wyspie, powstałej w wyniku budowy tamy i spiętrzenia wody w latach 70-tych XX wieku. W okresach gdy stan wody w rzece jest niski, można się na nią dostać suchą nogą po grobli wiodącej z północnego brzegu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Turnbull S., Crusader Castles Of The Teutonic Knights. The Stone Castles Of Latvia And Estonia 1185-1560, Oxford 2004.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.