Historia
Zamek w Wenden czyli w łotewskim Cēsis (polskie Kieś) był najważniejszym z pośród inflanckich zamków, stolicą władztwa terytorialnego zakonu krzyżackiego i główną rezydencją inflanckiego mistrza krajowego. Był jednym z sześciu kamiennych zamków wzniesionych na tym terenie jeszcze przez Zakon Kawalerów Mieczowych, prawdopodobnie około 1207 roku, czyli za rządów pierwszego mistrza Wenno. Niewykluczone że to od jego imienia pochodziła niemiecka nazwa Wenden.
Jak podaje kronikarz Henryk Łotysz w 1218 roku istniały już dwa kamienne zamki: starszy wzniesiony na miejscu pogańskiego grodu i główny, który z czasem przerodził się w stolicę inflanckich ziem zakonu. W latach 1207-1236 osiągnął on już rangę komturii, był też siedzibą mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych Volkwina von Naumburg. Warownia służyła jako główny punkt oparcia podczas prowadzonego na początku XIII wieku podboju Estonii. Z tego powodu był wielokrotnie atakowany przez pogan, ale nigdy nie został zdobyty.
Po klęsce krzyżowców pod Szawlami w 1236 roku i inkorporacji Zakonu Kawalerów Mieczowych do zakonu krzyżackiego, zamek nadal pełnił rolę jednego z głównych ośrodków władzy politycznej w Inflantach. Co prawda Krzyżacy kilkukrotnie podejmowali próby przeniesienia swej stolicy do Rygi oraz podporządkowania miasta i arcybiskupa, jednak z powodu silnego oporu mieszczaństwa próby te zawsze kończyły się niepowodzeniem. Tak wiec to w Wenden odbywały się coroczne kapituły prowincjonalne i spotkania nieformalnej rady dostojników w skład której wchodzili komturowie Rewla, Paide, Fellina, Marienburga i Gołdyngi. Konwent zakonny w Wenden należał do najliczniejszych w Inflantach, co najmniej od 1481 roku znajdowało się w nim główne archiwum zakonu i skarbiec. Zamek podlegał ciągłym rozbudową i modernizacjom, wraz z miejskimi murami obronnymi, z którymi był zintegrowany, a które powstały na przełomie XIII i XIV wieku. Wtedy też wytyczono teren pod dwa lub trzy rozległe przedzamcza osłaniające zamek górny.
Po sekularyzacji inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, Wenden zostało przyłączone do Litwy. Nie uchroniło to jednak twierdzy przed najazdem wojsk Iwana Groźnego, które w 1577 roku zajęły zamek i miasto. Było to apogeum moskiewskich sukcesów w wojnie inflanckiej, niedługo potem wojska litewskie odbiły zamek, a w jego pobliżu najeźdźcy w 1588 ponieśli klęskę w otwartej bitwie. Cēsis pozostało w rękach polsko – litewskich do 1620 roku, kiedy to zajęli je Szwedzi. Od 1598 aż do 1660 roku było stolicą województwa wendeńskiego. Ostateczny kres zamku przyniosła Wielka Wojna Północna, w trakcie której w 1703 roku zamek został zdobyty i zniszczony przez wojska rosyjskie.
Architektura
Wenden w swej dojrzałej, późnośredniowiecznej postaci składał się z zamku górnego i otaczających go od północy, południa i wschodu przedzamczy, połączonych z miejskimi murami obronnymi. Obwarowane miasto zabezpieczało zamek po stronie południowej oraz częściowo od wschodu i zachodu. Na pozostałych kierunkach ochronę zapewniała nawodniona fosa będąca przedłużeniem fosy miejskiej.
Najstarszym elementem zamku wysokiego była kaplica, wzniesiona jeszcze w XIII stuleciu i posiadająca detale architektoniczne o cechach romańskich. Wczesną metrykę posiadała również masywna wieża zachodnia o kwadratowej podstawie, wzniesiona na początku XIV wieku, lecz przebudowana w górnej części na cylindryczną na początku XV wieku. Od strony południowej do kaplicy przylegało skrzydło wschodnie mieszczące magazyny i spiżarnie w piwnicach, na parterze pomieszczenia gospodarcze (kuchnia, browar, piekarnia), a na piętrze dwunawową, sklepioną, czteroprzęsłową salę o znacznych rozmiarach (22 x 11 metra), być może pełniąca rolę refektarza oraz mniejszą komnatę ze sklepieniem podpartym centralnym filarem. W refektarzu cztery duże okna otwierały się na wschodnią stronę, w kierunku podzamcza i miasta, a w ścianie południowej między dwoma oknami znajdował się kominek. Skrzydło południowe mieściło na parterze przejazd bramny na przedzamcze, zaś jego piętro zajmowała kolejna duża sala o czterech przęsłach przykrytych sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Dodatkowe pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne utworzono pod koniec XV wieku w skrzydle północnym. Najważniejsze pomieszczenia reprezentacyjne, podobnie jak w wielu innych zamkach zakonnych, ogrzewane były za pomocą systemu pieców hypocaustum. Usytuowane na dolnych kondygnacjach przesyłały one ogrzane powietrze na piętro poprzez system kanałów z wylotami umieszczonymi w posadzkach, zamykanymi w razie konieczności ceramicznymi lub kamiennymi klapkami.
Dziedziniec zamku górnego, podobnie jak w innych zamkach konwentualnych, pierwotnie miał kształt zbliżony do kwadratu. Zmieniła to przebudowa prowadzona od końca XV wieku do około 1530 roku. Wzniesiono wtedy cylindryczną wieżę północną, nadającą zamkowi górnemu kształt czworoboku z jednym kątem ostrym, cylindryczną wieżę południową w narożniku skrzydła wschodniego oraz wieżę w zachodnim murze przedzamcza południowego. Wieże te wraz z nieco starszą, wschodnią na połączeniu przedzamcza północnego i południowego, zapewniały skuteczną i dość nowoczesną jak na początek XVI wieku obronę artyleryjską.
Interesującym elementem zamku było wysunięcie obszernej kaplicy poza linię murów zamku górnego oraz umieszczenie komnaty mistrza inflanckiego z pięknym gotyckim sklepieniem gwiaździstym, wnęką sypialną i kominkiem w czworobocznej wieży zachodniej. Jej żebra sklepienne utworzono z profilowanych cegieł, a konsole i okrągłe zworniki odlano z gipsu, przy czym zworniki pierwotnie zdobione były złotymi gwiazdami. Typowym natomiast elementem zamku było rozwiązanie komunikacji między najważniejszymi pomieszczeniami za pomocą zewnętrznego, kamiennego krużganka. Po stronie wschodniej zamku górnego, z piętra skrzydła wschodniego na stoku wzniesienia wysunięto ganek prowadzący do gdaniska.
Brama wjazdowa do zamku mieściła się po stronie południowo – zachodniej, gdzie nad otaczającym zamek górny przekopem poprowadzono wydłużony korytarz bramny, usytuowany na kamiennym moście. Prowadził on na teren podzamcza południowego, które z podzamczem północnym połączone było po stronie wschodniej, u podstawy wieży cylindrycznej. Zabudowa podzamczy pełniła funkcję gospodarczą i była przeważnie przystawiona do wewnętrznych ścian murów obronnych.
Stan obecny
Zamek choć częściowo zniszczony, jest jedną z najlepiej zachowanych zakonnych warowni na terenie Łotwy. Ocalało wiele zamkowych komnat, w niektórych przetrwały także gotyckie sklepienia. Najbardziej znanym przykładem jest tu komnata mistrza inflanckiego w zachodniej wieży zamku górnego. Oprócz tego przetrwała kuchnia, zbrojownia, podziemia i wiele innych. Zamek udostępniony jest oczywiście do zwiedzania, w pobliskim pałacu mieści się także Muzeum Historyczne Cēsis.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.