Historia
Kromlech zwany Ballynoe prawdopodobnie zbudowany został w późnej epoce neolitu. Stanowił część megalitycznej tradycji budowlanej, która rozprzestrzeniła się w Brytanii i Irlandii, w efekcie czego na obu wyspach powstało co najmniej 900 kamiennych kręgów. Ballynoe przypuszczalnie miało znaczenie kultowo – ceremonialne lub związane z pochówkami, choć te ostatnie mogły być składane dopiero na późniejszym etapie. Prawdopodobnie w epoce brązu zaczęto w obrębie kręgu grzebać skremowane zwłoki, wybudowano też wewnątrz duże kopce (ang. cairn) mieszczące kolejne pochówki bardziej znaczących przedstawicieli miejscowej społeczności. Przypuszczalnie pierwotna funkcja kromlechu uległa już wówczas zapomnieniu lub z nieznanych powodów przestała być ważna, bowiem prawie całe wnętrze ostatecznie zapewniły kurhany, z których część zablokowała wejście.
Architektura
Kromlech Ballynoe zbudowany został na planie dość dokładnie uformowanego koła o średnicy około 29,9 metrów. Utworzony był z około 60-70 głazów ułożonych wzdłuż krawędzi kręgu, ustawionych dłuższymi bokami pionowo i częściowo wkopanymi w grunt. Dwa dodatkowe kamienie umieszczono poza obwodem koła po stronie zachodniej, być może w celu oznaczenia symbolicznego wejścia o szerokości wynoszącej nieco ponad 2 metry. Pierwotnie krąg mógł być otoczony rowem. Znaczne rozmiary kręgu, z wnętrzem o objętości około 700 metrów kwadratowych, sprawiały że mógłby on pomieścić nawet kilkaset osób.
Do budowli dobrano głazy o maksymalnej wysokości około 1,8-2 metrów, choć niektóre były nieco niższe. Największe ustawiono po stronie północnej i południowej, gabarytami wyróżniono też cztery tak zwane kamienie portalowe, ustawiono w pobliżu dwóch kamieni leżących poza obwodem. Kamienie wykorzystane do budowy kręgu nie były opracowywane narzędziami, a jedynie dobierane pod względem wielkości i kształtów. Na części z nich utworzone zostały jednak ludzką ręką koliste i owalne otwory o nieznanym przeznaczeniu. Wszystkie kamienie pierwotnie stać mogły bardzo blisko siebie, bez żadnych większych przerw w obwodzie. Kromlech Ballynoe wykazywał duże podobieństwa do kamiennych kręgów z Kumbrii (dobre odwzorowanie w planie koła, bliskie ułożenie kamieni obok siebie, orientacja wejścia). Był także zorientowany zachodnim wejściem na drogę słońca po nieboskłonie w połowie okresu zimowego i letniego.
Pośrodku kręgu utworzone zostały dwa koliste w planie kamienno – ziemne kopce (ang. cairn), otoczone wzdłuż krawędzi większymi kamieniami, które miały zapobiegać rozproszeniu i obsuwaniu materiału budowlanego. Wschodni był większy, posiadał wymiary około 17 x 15 metrów i mieścił we wschodnim krańcu ciałopalny pochówek. Mniejszy zachodni o średnicy około 11 metrów praktycznie zablokował wejście do kromlechu. W kolejnym etapie oba kopce zostały zniwelowane a kamienie tworzące ich krawędzie częściowo usunięte w celu pomieszczenia nowego, wydłużonego kurhanu długości 24 metrów i szerokości 9 metrów, o osi wzdłużnej na linii wschód – zachód. W zachodniej części kopca po przebudowie umieszczono bardziej złożony grobowiec, podzielony na trzy części. Ponadto obszar między kopcem a kamiennym kręgiem wykorzystywano do wykopywania małych dołów, w których składano skremowane ludzkie szczątki oraz ceramikę.
Stan obecny
Kromlech wraz z umieszczonym pośrodku kopcem grobowym zachował się w stosunkowo dobrym stanie. Obecnie składa się z około 50 głazów. Kamienie wciąż ustawione są w miarę równomiernie na całym obwodzie, za wyjątkiem większej przerwy po stronie północno – zachodniej. Wstęp na teren zabytku jest wolny, choć mieści się on w pewnym oddaleniu od dróg.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burl A., The stone circles of Britain, Ireland, and Brittany, New Haven-London 2000.
Davies O., Stone Circles in Northern Ireland, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 2/1939.
The Old Stones. A Field Guide to the Megalithic Sites of Britain and Ireland, red. A.Burnham, London 2018.