Historia
Zamek Ballyderown prawdopodobnie ufundowany został przez anglo-normańską rodzinę Caunteton (później Condon), ważnych właścicieli ziemskich w północno – wschodnim Cork. Jego kamienny donżon zbudowany został między końcem XII wieku a późnymi latami ostatniej ćwierci XIII wieku, w okresie gdy w Irlandii w architekturze świeckiej dominowała jeszcze stylistyka romańska.
W 1310 roku Maurice de Caunteton posiadać miał w Ballyderown 240 akrów ziemi, jaz i łowisko, choć nie wspomniano wówczas o zamku. Po jego śmierci dobra Maurycego przeszły na jego syna Davida, który został zamordowany w 1341 roku. Śledztwo przeprowadzone w następnym roku ujawniło, że David oprócz młyna wodnego posiadał siedziby w Ballyderown oraz w Kilworth, co było pierwszą pisemną wzmianką o zamku Ballyderown. Córka Davida, Elizabeth, zarządzała dobrami rodowymi do śmierci w 1365 roku. Po niej zamek dzierżyli kolejni członkowie rodu, aż do konfiskaty majątku ze względu na udział w buncie Desmonda pod koniec XVI wieku Patricka Condona.
Ballyderown po upadku powstania Desmonda podarowane zostało rodzinie Fleetwood, którzy byli właścicielami zamku do końca XVII wieku. Wszedł on wówczas w posiadanie Stephena Moore z Clonmel, którego wnuk awansował do tytułu barona Kilworth, a później został wicehrabią Mountcashell. Jego potomkowie posiadali Ballyderown prawdopodobnie do początku XX wieku, choć zamek nie był już wówczas od dłuższego czasu użytkowany.
Architektura
Zamek zbudowany został na plateau południowego stoku wzgórza, od południa ograniczonego skarpą opadającą ku dolinie niewielkiej rzeki Araglin, po stronie południowo – zachodniej w odległości około trzystu metrów znajdującej ujście w większym korycie rzeki Blackwater. Głównym elementem murowanym zamku była okazała wieża mieszkalna o charakterze donżonu, jedna z największych jakie wzniesiono na terenie Irlandii. Przypuszczalnie była to budowla wolnostojąca, umieszczona pośrodku dziedzińca i otoczona obwarowaniami o nieznanej formie.
Donżon wzniesiony został na planie prostokąta o wymiarach 18,7 x 12,8 metra, do którego narożnika południowo – zachodniego wtórnie dostawiono ryzalit o formie czworobocznej wieżyczki. Mury obwodowe wieży o grubości około 2,3 metra, utworzono w większości z nieopracowanego wapienia, z rdzeniem wypełnionym gruzem. Jedynie sfazowane narożniki i obramienia otworów zbudowano z ciosów piaskowca. W przyziemiu mury uzyskały typowy dla budowli anglo-normańskich cokół o pochyłych elewacjach, sięgający średnio wysokości około 1,2 – 1,5 metra i wysunięty na około 0,6 metra. Powiększał się on stopniowo ku wschodowi, w miarę jak teren na którym usytuowano budynek łagodnie opadał w dół. Przy elewacji wschodniej cokół sięgał już 3,5 metra wysokości i był wysunięty na około 1,5 metra.
Wejście do wieży znajdowało się na poziomie gruntu, albo po stronie wschodniej, albo, co byłoby bardziej typowym rozwiązaniem, w krótkiej ścianie południowej, w której w grubości muru znajdowały się również schody. Niewykluczone, iż funkcjonowało też drugie wejście, osadzone w ścianie wschodniej i wiodące po zewnętrznych, drewnianych schodach od razu na piętro.
Wnętrze każdej z trzech kondygnacji wieży stanowiły pojedyncze duże pomieszczenia. Parter oświetlały dwie szczeliny osadzone w lekko rozglifionych i zamkniętych odcinkowo wnękach w ścianie zachodniej. Możliwe, że dodatkowy podobny otwór znajdował się również w południowej części ściany wschodniej. Na piętro prowadziły wspomniane powyżej proste schody w grubości muru południowego. Na piętrze kończyły się one małym przedsionkiem, również w całości osadzonym w murze i doświetlanym pojedynczym otworem szczelinowym. Z głównym pomieszczeniem przedsionek łączył się półkolistym portalem. Komnatę tą oświetlały co najmniej cztery duże okna o półkolistych zamknięciach i profilowanych wałkami obramieniach, umieszczone w szerokich wnękach. Możliwe, iż w ścianie południowej pomieszczenie posiadało latrynę, usuniętą następnie w trakcie budowy ryzalitowej wieżyczki. W ścianie południowej prawdopodobnie znajdował się też ogrzewający komnatę kominek. Pomieszczenie zapewne przykrywał drewniany strop oparty na kamiennych wspornikach. Sala pełniła rolę reprezentacyjnej auli, nad którą znajdowała się komnata mieszkalna o bardziej prywatnym charakterze.
Ryzalitowa wieżyczka w narożniku południowo – zachodnim zbudowana została celem zwiększenia liczby latryn i polepszenia higieny. Uzyskała szerokość około 3,2 metra, przy wysunięciu na około 2,5 metra. Została dostawiona wtórnie, bowiem jej narożniki nie zostały sfazowane i wzmocnione ciosami. Uzyskała cztery kondygnacje wysokości. Poziom najniższy, odpowiadający parterowi wieży mieszkalnej, został wymurowany bez pomieszczenia, jedynie z dwoma kanałami i ujściami latrynowymi. Do pomieszczenia drugiej kondygnacji, doświetlanego trzema szczelinowymi otworami, wchodziło się poprzez przedsionek w grubości muru wieży. Ta komora oraz komora trzeciej kondygnacji wieżyczki odpowiadały poziomowi głównego pierwszego piętra wieży mieszkalnej. Trzecia kondygnacja wieżyczki posiadała tylko jeden otwór doświetlający i nie miała wejścia w żadnej ze ścian. Do środka musiano wchodzić otworem w stropie z dołu lub z góry. Czwarta, najwyższa kondygnacja wieżyczki była przesklepiona. Oświetlały ją aż cztery szczelinowe otwory, a wejście wiodło z korytarza w grubości muru.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie mury obwodowe zrujnowanej wieży mieszkalnej, czy też donżonu zamku, za wyjątkiem zniszczonego narożnika południowo – wschodniego. Mury donżonu dochodzą obecnie do maksymalnej wysokości około 12 metrów. Dobrze zachowały się dwa zaokrąglone okna na piętrze w ścianie północnej, widoczny jest również jeden szczelinowy otwór przyziemia, choć całość porośnięta jest gęstym bluszczem utrudniającym dojrzenie detali architektonicznych. W miejscach pozostałych otworów zieją duże wyrwy, znacznie zdegradowany jest również cokół. Po stronie południowo – zachodniej znajduje się w stosunkowo dobrym stanie ryzalitowa wieżyczka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cotter E., Heritage Castles of County Cork, Cork 2017.
O’Keeffe T., An Early Anglo-Norman Castle at Ballyderown, County Cork, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 114/1984.
Salter M., The castles of South Munster, Malvern 2004.