Historia
Klasztor franciszkanów w Armagh założony został w latach 1263-1264, przez byłego dominikanina, a wówczas arcybiskupa Armagh, Patricka Ó Scannail. Prace nad konwentem posuwały się sprawnie, bowiem już po około trzech, pięciu latach funkcjonował konsekrowany kościół oraz otoczone rowem zabudowania klauzury. Dalsze prace budowlane zapewne prowadzono jeszcze pod koniec XIII wieku, gdyż w 1291 roku papież Mikołaj IV udzielił klasztorowi odpustu, co zazwyczaj wiązało się ze zbieraniem środków finansowych na budowę.
Oprócz arcybiskupa konwent prawdopodobnie nie posiadał bogatych czy też wpływowych patronów. Wsparcie klasztorowi udzielać mogła niejaka Gormlaith O’Donnel, wdowa po Domhnallu O’Neill, która została pochowana w klasztorze w 1353 roku. Z franciszkańskiego konwentu wywodziły się znaczniejsze postacie ówczesnego życia politycznego. Między innymi w 1303 roku kapituła wybrała na arcybiskupa Michaela (Maglachlyna), franciszkańskiego lektora z Armagh, który co prawda początkowo uznawany był za nieprawomocnie obranego, ale dostał w 1310 roku dyspensę papieską i został biskupem Derry w 1319 roku.
Związki klasztoru z rodem O’Neill zapewne stały się przyczyną ataku na konwent w 1433 roku klanu O’Donnellów, pomimo iż w klasztorze spoczywał ich przodek. Nie wiadomo czy zabudowania poniosły jakieś szkody w trakcie walk między klanami. Być może w ramach odbudowy kościół klasztorny został powiększony o późnogotycką wieżę, której utworzenia początkowo zabraniała surowa franciszkańska reguła. Ponadto w XV wieku musiał być modyfikowany wystrój i niektóre detale architektoniczne kościoła, podążające za stylistyką późnogotycką (np. zachodnie okno nawy).
Konwent franciszkański w Armagh skasowany został już na początku angielskiej reformacji Henryka VIII, w 1542 roku. Poklasztorne zabudowania zajęte został przez wojska królewskie, które w 1551 roku przekształciły zabudowania klasztoru celem dostosowania ich do funkcji koszar. Wykorzystywanie klasztoru do celów kwaterunkowych i magazynowych przez oddziały królewskie doprowadziło w 1561 roku do ataku na Armagh Seana O’Neill. Kolejny najazd O’Neillów miał miejsce w 1595 roku, natomiast rok później syn Hugha O’Neill, Conn, wykorzystując poklasztorne zabudowania złapał w zasadzkę oddział wiozący zaopatrzenie dla oblężonych wojsk w mieście. Walki z drugiej połowy XVI wieku doprowadziły do całkowitego zniszczenia zabudowań klauzury oraz zrujnowania kościoła klasztornego.
Architektura
Klasztor założony został po południowej stronie miasta, u podnóża niewysokiego wzgórza, w odległości około 450 metrów od katedry, w obrębie terenów dworu arcybiskupiego. Składał się z kościoła oraz przyległych do niego od północy zabudowań klauzury, które trzema skrzydłami oraz krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz. Wzdłużna elewacja skrzydła zachodniego była prawie zlicowana z fasadą zachodnią kościoła (wystawała na 0,6 metra), natomiast skrzydło wschodnie stykało się z kościołem w miejscu połączenia nawy z prezbiterium. Z powodu usytuowania na obrzeżach miasta, klasztor w XIII wieku otoczony został fosą.
Kościół klasztorny był jedną z najdłuższych średniowiecznych budowli sakralnych na terenie Irlandii. Posiadał 49,8 metrów od fasady po stronie zachodniej do prosto zakończonego prezbiterium po stronie wschodniej. Szerokość nawy głównej wynosiła 7,6 metra wewnątrz grubych na 1,2 metra murów. Całość zbudowana była na rzucie prostokąta, a więc prezbiterium nie było wyodrębnione zewnętrznie z bryły. Przy korpusie od południa usytuowano węższą i niższą nawę boczną o długości około połowy całego założenia, wzniesioną zapewne w tym samym czasie co nawa główna. Ponadto u schyłku średniowiecza w miejscu połączenia nawy z prezbiterium wzniesiona została smukła, czworoboczna wieża.
Od strony zewnętrznej kościół podparty był tylko dwoma przyporami zachodnimi, usytuowanymi równolegle do murów wzdłużnych. Od południa ściany nawy głównej podpierały niższe mury nawy bocznej, połączonej z korpusem czterema ostrołucznymi arkadami o szerokości 4,2 metra. Ściany kościoła opinał niski cokół, powyżej którego elewacje rozdzielone były otworami maczulcowymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Oświetlenie kościoła początkowo zapewne dostarczały nieduże okna lancetowate. W okresie późnego gotyku duże okno maswerkowe umieszczono na osi fasady zachodniej oraz we wschodniej ścianie prezbiterium, skąd oświetlało ołtarz główny. Główne wejście znajdowało się na osi nawy głównej od zachodu. Drzwi w jego ostrołucznym portalu zamykane były ryglem osadzanym w otworze w murze. Wnętrze kościoła zgodnie z franciszkańską regułą musiało być proste i pozbawione wystawnych dekoracji.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwały jedynie ruiny XIII-wiecznego kościoła klasztornego. Zachowały się mury jego zachodniej części z otworem wejściowym i dolną częścią otworu po osiowym oknie, dwie arkady otwierające się niegdyś na nawę boczną, a także niewielkie pozostałości murów obwodowych z dwoma oknami we wschodniej części świątyni. W środkowej części relikty murów przy ziemi oznaczają miejsce połączenia nawy z prezbiterium i miejsce, gdzie znajdowała się XV-wieczna wieża. Zabudowania klauzury nie zachowały się. Widoczne są jedynie ślady na murze kościoła po zadaszeniu krużganków i pozostałości wejścia do niego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bateson D., Dolley M., Lynn C.J., PatersonT.G.F., Simms K., Excavation in the Franciscan Friary Church, Armagh, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, 38/1975.
Davies O., PatersonT.G.F., The Churches of Armagh, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, 3/1940.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.