Historia
Klasztor zakonu franciszkanów założony został w Ardfert około 1253 roku, z fundacji barona Kerry, Thomasa FitzMaurice. Do budowy franciszkańskiego kościoła klasztornego, silnie wzorowanego na pobliskiej katedrze, przystąpiono w latach 60-tych XIII wieku. Prawdopodbnie został on ukończony lub był bliski ukończenia w 1280 roku, kiedy to pochowano w nim fundatora. Z pewnością funkcjonowało już wówczas wczesnogotyckie prezbiterium, do którego w XIV wieku dobudowano dwunawowy korpus. W XV wieku klasztor intensywnie rozbudowywano, dostawiając wieżę kościelną, kolejne pomieszczenia klauzury i późnogotyckie krużganki.
W początkach XIV wieku franciszkanie z Ardfert weszli w konflikt z miejscowym biskupem Nicholasem, z powodu usunięcia z kościoła klasztornego pochówku anglo-normańskiego rycerza Johna de Cantelupe i pochowania go w innym, mniej dostojnym miejscu. Spór urósł do takich rozmiarów, iż kilku z braci zostało dotkliwie pobitych, a kilku kanoników katedralnych aresztowano. Niedługo później franciszkanie z Ardfert ponownie popadli w kłopoty, po tym gdy w 1324 roku angielski król Edward II złożył na nich skargę do papieża. Raz jeszcze spór musiał mieć podłoże narodowościowe, bowiem kilku irlandzkich braci zostało następnie usuniętych z konwentu.
W 1518 roku, na skutek reformy uwieńczonej bullą papieża Leona X, franciszkański konwent z Ardfert przekształcił się w gałąź obsewancką. Pomimo tego z powodu postępującej reformacji nie zdołał już długo funkcjonować. W 1584 roku zakonnicy zostali wygnani przez pułkownika Johna Zouche, który pod koniec XVI wieku poklasztorne zabudowania wykorzystywał jako koszary. Następnie w XVII wieku częściowo służyły one do celów sakralnych, po przejęciu przez protestanckiego biskupa. Ostatecznie dawny klasztor został porzucony i popadł w ruinę.
Architektura
Klasztor założony został na stosunkowo płaskim terenie, po północnej stronie niewielkiego strumienia, a zarazem po wschodniej stronie leżącej na przeciwległym brzegu osady Ardfert. U szczytu rozwoju pod koniec średniowiecza składał się z kościoła oraz usytuowanych po jego północnej stronie zabudowań klauzury. W pobliżu musiały też funkcjonować zabudowania gospodarcze, najpewniej o drewnianej lub szachulcowej konstrukcji.
Kościół klasztorny posiadał mocno wydłużoną formę, składającą się ze starszego, XIII-wiecznego, prostokątnego w planie prezbiterium oraz z XIV-wiecznej nawy głównej o tej samej szerokości, od południa sąsiadującej z dużo węższą nawą boczną. W XV wieku kościół powiększono o nietypowo usytuowaną od zachodu czworoboczną wieżę, dobudowaną na osi nawy głównej. Ponadto od południa, na styku nawy z prezbiterium, dostawiono dwunawowe ramię transeptu. Cała budowla charakteryzowała się więc pod koniec średniowiecza asymetrycznością i urozmaiconym układem przestrzennym. Wyróżniała się sprzeczna z franciszkańską regułą okazała, smukła wieża, posiadająca surową sylwetkę nadającą jej cech obronnych, z klatką schodową umieszczoną w narożniku, która nie została wysunięta z bryły wieży.
Wnętrze prezbiterium oświetlało od wschodu pięć wysokich, rozglifionych okien o ostrołucznych i profilowanych archiwoltach. Ułożono je piramidalnie, tak że środkowe weszło w dolną część szczytu kościoła, przeprutego dodatkowym, dużo mniejszym oknem o dwuspadowym zamknięciu. Prezbiterium musiało być wyjątkowo jasne, bowiem od strony południowej przepruto aż dziewięć kolejnych okien lancetowatych, niższych i pozbawionych profilowania nad archiwoltami, ułożonych w równym rzędzie, od wnętrza zamkniętych trójliśćmi. Północna ściana prezbiterium była pełna, od XV wieku przepruta jedynie przejściem do zakrystii. Utworzono w niej trzy wnęki przeznaczone na grobowce. Kolejne wnęki dzieliły ścianę południową pod oknami. Trzy półkoliste, sfazowane nisze zapewne przeznaczone były na sedilia, sąsiednia zamknięta trójliściem oraz skrajna, zwieńczona flankowanym sterczynami łukiem w ośli grzbiet, zapewne przeznaczona była na grobowiec.
Wnętrze korpusu na nawy dzieliły cztery ostrołuczne i sfazowane arkady, oparte na cylindrycznych w przekroju filarach z profilowanymi, także okrągłymi cokołami. Stefę kapitelową filarów utworzono niską, oprofilowaną naprzemiennie poprowadzonymi wałkami i rowkami. W XV wieku czwarta z arkad, wraz z sąsiednim półkolistym, sfazowanym przejściem, otwarta została na transept. Nową budowlę oświetlono od południa pięciodzielnym, ostrołucznym oknem maswerkowym i trzema węższymi oknami wschodnimi. W ścianie zachodniej utworzono bardzo surowe trzy, pozbawione jakichkolwiek zdobień arkady, oparte na dwóch czworobocznych filarach. Otwierały się ona na nawę boczną korpusu oraz na nawę boczną transeptu.
Zabudowania klauzury otaczały kwadratowy wirydarz po północnej stronie korpusu nawowego kościoła. Główne pomieszczenia konwentu zapewne znajdowały się w dwukondygnacyjnym skrzydle wschodnim, podzielonym w przyziemiu na długie pomieszczenie północne i niewielkie pomieszczenie południowe. To ostatnie sąsiadowało z wąskim korytarzem łączącym krużganek ze wzniesioną przy prezbiterium XV-wieczną, prostokątną w planie zakrystią. Z korytarza dostępna była też spiralna klatka schodowa, utworzona w grubości muru i prowadząca na piętro. Po stronie północnej skrzydło wschodnie sąsiadowało z kolejnymi pomieszczeniami, być może o gospodarczym charakterze. Skrzydło zachodnie klauzury było nieco szersze od przeciwległego. Również posiadało dwie kondygnacje, z których parterowa podzielona była podobnie jak skrzydło wschodnie.
Stan obecny
Klasztor franciszkański w Ardfert jest dziś tzw. trwałą ruiną, składającą się z pozostałości zabudowań budowanych od XIII do XV wieku. Najstarszą częścią są mury prezbiterium kościoła z wczesnogotyckimi, lancetowatymi oknami, od południa podparte dwoma nowożytnymi przyporami. Prawdopodbnie z XIV wieku pochodzą zachowane arkady międzynawowe z filarami, natomiast z XV wieku zachowała się w dobrym stanie wieża zachodnia, dwie ściany i arkady południowego transeptu, pomieszczenie przy wieży, dwa skrzydła krużganków przy wirydarzu oraz skrzydło wschodnie klauzury. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na wczesnogotyckie okna prezbiterium, różnorodnie uformowane wnęki w jego wewnętrznych elewacjach, maswerkowe okno południowe transeptu, późnogotyckie przeźrocza krużganka, okna na piętrze skrzydła wschodniego, czy dwudzielne okna najwyższej kondygnacji wieży, spośród których zachodnie wyróżnia się dwoma płaskorzeźbionymi maskami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Hickson M., Ardfert Friary and the Fitzmaurices, Lords of Kerry, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Fifth Series, Vol. 5, 1/1895.
Müller A., Conflicting loyalties: the Irish Franciscans and the English Crown in the High Middle Ages, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, 107/2007.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.