Historia
Początki sakralnej zabudowy w Ardfert (Ard Fhearta) wiązały się z wczesnośredniowiecznym klasztorem, założonym przez św. Brendana z Clonfert w VI wieku. Jego kamienny kościół („damh liac”) w 1046 roku miał zostać zniszczony na skutek pożaru po uderzeniu pioruna, a kolejne pożary miały pustoszyć osadę w 1089 oraz w drugiej połowie XII wieku. Na synodzie w Raith Bressail z 1111 roku na stolicę biskupstwa Kerry wybrano Ratass, ale wkrótce potem, w 1117 roku, siedzibę diecezji zmieniono na Ardfert. Dzięki temu na miejscu starego klasztoru ruszyły prace budowlane, na skutek których powstała romańska katedra pod wezwaniem św. Brendana oraz około połowy XII wieku mniejszy kościół zwany Temple na Hoe.
W pierwszej połowie XIII wieku Ardfert zaczęło być poddawane wpływom anglo-normańskim. Już w 1217 roku justiciar Geoffrey de Marisco próbował nieskutecznie narzucić na wakujący urząd angielskiego biskupa. Przy narastających związkach z Anglo-Normanami, w trzeciej ćwierci XIII wieku katedra została poddana gruntownej przebudowie, w trakcie której w nową konstrukcję włączono relikty starszej, romańskiej budowli. XIV stulecie zapewne nie przyniosło większych zmian architektonicznych katedry, dopiero w XV wieku, oprócz zmian w wystroju i wyposażeniu, wzniesiony został południowy transept wraz z kaplicą oraz późnogotycki kościół Temple na Griffin.
W XVI wieku Ardfert znacząco podupadło, zaś sama katedra w 1580 roku spłonęła. Z powodu ogólnego zubożenia i wyludnienia osady nie podjęto próby jej odbudowy, co najwyżej przeprowadzono częściowe naprawy. Do ostatecznego upadku budowli przyczyniły się XVII-wieczne wojny, zwłaszcza irlandzkie powstanie z 1641 roku. Użytkowany był jedynie późnogotycki transept, od 1663 roku pełniący rolę niewielkiego kościoła parafialnego, po tym gdy biskupstwo Ardfert połączono z Limerick. W 1772 roku, zapewne z powodu wieloletnich zaniedbań remontowych, runęła cylindryczna wieża, wzniesiona jeszcze w okresie rozkwitu wczesnośredniowiecznego klasztoru.
Architektura
Katedra z drugiej połowy XIII wieku składała się z nawy głównej i prezbiterium o jednakowej szerokości. Prezbiterium zamknięto na wschodzie ścianą prostą, zaś od południa przy nawie głównej znajdowała się węższa nawa boczna. Podczas wznoszenia tej prostej budowli wykorzystano fragmenty starszej katedry z XII wieku, mianowicie północną ścianę prezbiterium oraz część ściany zachodniej nawy, włącznie z portalem wejściowym. Co ciekawe XIII-wieczni budowniczowie postanowili zachować w całości ozdobną część romańskiej fasady, pomimo iż oś wzdłużna nawy nowszego kościoła przesunęła się o kilka metrów na południe. Gdy wyburzono romańską ścianę północną, mur XIII-wiecznej nawy głównej wzniesiono na linii romańskiej ściany wzdłużnej prezbiterium, co sprawiło, iż fragment dawnej fasady pozostał nietypowo poza obrysem wczesnogotyckiej katedry.
W XV wieku pośrodku południowej części kościoła (przy wschodniej partii południowej elewacji nawy) dobudowany został jednoramienny transept, przypominający zbliżone konstrukcje z irlandzkich kościołów klasztornych. Jego utworzenie prawdopodobnie spowodowało niewielkie skrócenie nawy południowej. Ze ściany wschodniej transeptu wysunięto ryzalitowo kaplicę, zbliżoną w rzucie do kwadratu. Ponadto w okresie gotyku przy północno – wschodnim narożniku prezbiterium zbudowana została zakrystia, niecodziennie wysunięta daleko poza wschodnią ścianę prezbiterium. Musiało być to spowodowane dostawieniem późnogotyckiego aneksu do starszej zakrystii lub kapitularza po stronie zachodniej.
Fasadę katedry tworzył XII-wieczny portal wejściowy, flankowany z obu stron przez dwie ślepe, półkoliste arkady. Całość wykonana została z czerwonego piaskowca, ciętego na dokładnie opracowane kwadry i detale architektoniczne. Szeroki na aż 1,5 metra oraz wysoki na 2 metry portal uzyskał formę uskokową, przy czym zewnętrzny uskok utworzył zarazem część obramienia sąsiednich arkad. Archiwoltę portalu ozdobiono wzorem w jodełkę (chevron) na wewnętrznym uskoku oraz dwuspadowymi klińcami przedzielonymi ciągłymi rowkami na zewnętrznym uskoku. Zewnętrzną część archiwolty utworzono z wąskich, profilowanych klińców, spośród których wyróżniony został wielkością kamień w kluczu. Wewnętrzne, bliższe portalowi arkady ozdobiono w jodełkę, zewnętrzne natomiast dwoma poprowadzonymi po archiwoltach rowkami, niejako więc rozłożono na poszczególne arkady te same motywy, które zastosowano w portalu.
Od strony zewnętrznej mury prezbiterium katedry wyróżnione zostały w stosunku do korpusu profilowanym cokołem. Cokół ten poprowadzono również przez dwie narożne przypory, stosunkowo niskie i masywne, ale ujęte w narożnikach przyściennymi kolumienkami z głowicami. Głowice płynnie połączono z profilowanym gzymsem pod daszkami przypór, ponadto zadbano o efekt kolorystyczny, gdyż narożniki szkarp utworzono z czerwonego piaskowca, zaś sam mur w większości z szarego kamienia. Choć katedra nie została podsklepiona, przypory miały zapewne wzmocnić ściany prezbiterium ze względu na liczne wysokie okna. W XV wieku ściany wzdłużne korpusu i prezbiterium katedry podwyższone zostały ozdobnym krenelażem. By umożliwić odpływ wody ściekającej z dachów, mury przepruto wówczas na całej długości ścian wzdłużnych licznymi rzygaczami.
Wewnątrz kościoła najlepiej oświetlona promieniami słońca była wschodnia, prezbiterialna część kościoła. Światło padało od wschodu przez triadę wysokich, piramidalnie rozmieszczonych okien o ostrołucznych zamknięciach i bogatym, obustronnym profilowaniu. Od południa ścianę prezbiterium przepruto dziewięcioma oknami, z których cztery wschodnie utworzono na nieco wyższym poziomie z powodu bogato zdobionych wnęk pod sedilia. Okna południowe od zewnątrz zwieńczono ostrołukami, natomiast wewnątrz profilowanymi trójliśćmi. Zachodnia część kościoła musiała tonąć w półmroku, bowiem nawa główna nie miała własnych okien oprócz otworów zachodnich i dwóch wąskich, dwudzielnych okien północnych. Była doświetlana głównie pośrednio, oknami nawy bocznej. Podział na nawy zapewniały masywne, czworoboczne filary z osadzonymi na profilowanych gzymsach ostrołucznymi arkadami. Te ostatnie nie otrzymały żadnej dekoracji architektonicznej. W zachodniej części nawy głównej w XV wieku utworzona mogła zostać empora, bowiem na południe od portalu wejściowego wstawiono do wnętrza kamienne schody. Nawę główną od prezbiterium już od XIII wieku oddzielać musiało drewniane lektorium. Drewnianej konstrukcji była też więźba dachowa, na którą otwierały się obie główne przestrzenie kościoła.
Cały kompleks katedralny ogrodzony był kamiennym murem z czworobocznym budynkiem bramnym od strony południowej, skierowanym w stronę centrum miasta. Po południowo – zachodniej stronie katedry znajdowała się wczesnośredniowieczna cylindryczna wieża, związana jeszcze z przedkatedralnym klasztorem. W bliskiej odległości od północno – zachodniego narożnika katedry od około połowy XII wieku usytuowany był niewielki, jednonawowy kościół zwany Temple na Hoe. Został on zorientowany względem stron świata, ale z niewielkim odchyleniem od osi, zapewne w celu pozostawienia większego wolnego placu przed wejściem do katedry. Po zachodniej stronie Temple na Hoe zbudowany został gotycki salowy kościół Temple na Griffin, zaś zachodnią część założenia wypełniać mogły mieszkalno – reprezentacyjne zabudowania biskupa.
Kościół Temple na Hoe składał się z prostokątnej nawy oraz węższego i niższego prezbiterium. Obie części połączyła półkolista, uskokowa, szeroka na 3,3 metra arkada tęczy o nieco spłaszczonej archiwolcie, od strony nawy dekorowana dwoma różnymi motywami w jodełkę (chevron). Kościół oświetlały niewielkie, uskokowe, rozglifione do wnętrza okna, w nawie przebite pierwotnie od strony południowej. Były one bogato dekorowane na zewnątrz i od wnętrza płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi. Większe okno znajdować się mogło we wschodniej ścianie prezbiterium, podczas gdy od zachodu zapewne wtórny otwór okienny znajdował się tylko w przestrzeni szczytu. Około XV wieku dodatkowe dwa okna przepruto w północnej ścianie nawy. Mury kościoła w narożnikach wzmocniono i ozdobiono przyściennymi kolumienkami, z kapitelami zdobionymi ludzkimi maskami i astragalami. Maskami zwierzęcymi udekorowane zostały natomiast wsporniki podtrzymujące „guzowaty” gzyms pod okapem dachu, poprowadzony wzdłuż dłuższych ścian nawy i lekko tylko zachodzący na ściany szczytowe. Podobnymi guzami ozdobiona została archiwolta zachodniego, półkolistego portalu wejściowego, osadzona na dwóch konsolach o formie zwierzęcych głów. Oprócz niej portal posiadał stosunkowo prostą formę, bez zdobień uskoków, kolumienek, kapiteli lub impostów.
Stan obecny
Kompleks katedralny znajduje się dziś w stanie częściowej ruiny, łączącej elementy powstałe od XII do XVI wieku, przy niewielkich ingerencjach nowożytnych i współczesnych. Katedra zachowała w pełni mury obwodowe, za wyjątkiem zniszczonej nawy bocznej i zachodniego pomieszczenia przy późnogotyckiej zakrystii. Jedyną zadaszoną budowlą jest XV-wieczny transept z kaplicą, a także odbudowany późnogotycki kościół Temple na Griffin. Najcenniejszymi i zarazem najstarszymi elementami są pozostałości zachodniej fasady katedry z XII wieku (portal wejściowy z sąsiednimi ślepymi arkadami) oraz ruiny romańskiego kościoła Temple na Hoe. Ten ostatni posiada jedynie nawę z uszkodzoną arkadą tęczy, natomiast jego prezbiterium nie zachowało się. Ponadto warto zwrócić uwagę na wczesnogotyckie okazałe okna wschodnie prezbiterium katedry, sedilia w ścianie południowej, przyporę południowo – wschodnią przy prezbiterium, czy płaskorzeźbione dekoracje południowego okna Temple na Hoe oraz północnego okna Temple na Griffin. Zabytek jest udostępniony dla zwiedzających. We wnętrzu transeptu mieści się obecnie interesująca ekspozycja z kamiennymi detalami architektonicznymi odnalezionymi w trakcie badań oraz ze średniowiecznymi płytami nagrobnymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bradley J., The Medieval Towns of Kerry, „North Munster Antiquarian Journal”, 28/1986.
Clapham A., Some Minor Irish Cathedrals, „The Archaeological Journal”, CVI/1952.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.