Historia
Grobowiec w Annaghmare zbudowany został w okresie wczesnego neolitu, około 5000-4000 roku p.n.e., przy czym po pewnym czasie użytkowania, jeszcze w epoce kamienia, został powiększony o północną część z dwoma dodatkowymi komorami. Następnie budowniczowie zmuszeni byli do wzmocnienia jego północno – wschodniej ściany, prawdopodobnie ze względów statycznych. Grobowiec służył jako miejsce pochówku dla miejscowej społeczność pasterskiej, która musiała posiadać już podział klanowy z przypisaniem do konkretnego terytorium. Powstanie budowli wymagającej dużego nakładu pracy, zapewne ułatwiały łagodne warunki klimatyczne, które nie wymuszały migracji i koczowniczego tryby życia, a co za tym idzie wprowadzały przywiązanie do ziemi oraz ułatwiały organizację procesu budowlanego.
Architektura
Grobowiec założony został na opadającym łagodnie ku stronie wschodniej stoku. Dłuższa oś budowli została zorientowana na linii północ – południe, ze wschodnią częścią zwróconą ku podmokłym i bagnistym terenom z przepływającym niewielkim ciekiem wodnym, a zachodnią i południową ku grzbietom moreny dennej. Po północnej i zachodniej stronie grobowca teren usiany był licznymi jeziorami polodowcowymi. Obszar wybrany pod budowę prawdopodobnie nie był poddawany większym pracom przygotowawczym, ewentualnie zniwelowano zachodnią, rosnącą w stronę szczytu wzniesienia część.
Budowla uzyskała w planie rozciągnięty kształt, początkowo o długości około 16-17 metrów, a po rozbudowie w stronę północną o 20 metrach długości. Grobowiec poszerzał się ku południowi, gdzie został zakończony klinem, którego ramiona ujęły niewielki dziedzińczyk o podkowiastym rzucie głębokości 5,6 metrów. Prawdopodobnie był on przeznaczony do odprawiania ceremonii pogrzebowych tuż przed utworzeniem pochówków w komorze grobowej. Być może związany z nimi był pojedynczy, stojący osobno we wschodniej części dziedzińca monolit. Z powodu dziedzińca południowa część grobowca posiadała szerokość około 11,7 metrów, a północna jedynie 6,5 metra szerokości. Umieszczone na osi komory grobowe pierwotnie pokrywał kamienny kopiec (cairn), wzdłuż krawędzi wzmocniony murem powstrzymującym konstrukcję przed rozproszeniem. Zewnętrzne elewacje tworzyły naprzemiennie duże głazy o wysokości dochodzącej do 1,9 metra oraz wypełnienia pomiędzy nimi, zbudowane z mniejszych kamieni układanych bez użycia zaprawy. Całość charakteryzowała się dokładnym dopasowaniem i doskonałą jakością budownictwa, ze spoinami i szczelinami uzupełnianymi drobnymi kamieni. Większość materiału tworzącego rdzeń kopca była niedużej i średniej wielkości, mogła być więc przenoszona przy użyciu pary rąk pojedynczych osób.
Komory grobowe posiadały 6,9 metra całkowitej długości. Dzieliły się na trzy z grubsza prostokątne przestrzenie o wypukłych dłuższych bokach, tworzące galerię dostępną wejściem od strony południowej, z dziedzińca między ramionami klinowej, frontowej części grobowca. Było to rozwiązanie rzadziej spotykane od typowej formy dwukomorowej w grobowcach typu klinowego. Wejście miało 0,4 metra szerokości przy gruncie i nieco poszerzało się w górnej partii. Utworzone zostało z kamiennych bloków o największych wymiarach spośród tych umieszczonych w fasadzie. Poszczególne części galerii grobowej różniły się wielkością, od największej komory południowej do najmniejszej północnej. Wszystkie utworzono z dużych, płaskich ale masywnych kamieni, tworzących ściany i ościeża przejść pomiędzy trzema przestrzeniami. Przejście do najgłębszej komory dodatkowo wyposażono w kamienny próg. Przykrycie galerii tworzyły duże kamienne płyty, osadzone na bocznych kamieniach pełniących rolę wsporników. Wysokość przestrzeni komór grobowych wynosiła około 1,8 metra, ale zmniejszała się od południa ku północy.
Północny tył grobowca, około 3 metry za główną komorą grobową, zajmowały dwie dodatkowe komory, umieszczone obok siebie dłuższymi osiami prostopadle do osi głównej galerii. Powstały one prawdopodobnie wtórnie, po rozbudowie grobowca ku północy. Każda z nich posiadała niezależne wejście od wschodu i zachodu, wewnątrz natomiast nie były połączone. Każdą komorę kończył pojedynczy, płaski kamień, ustawiony w ten sposób, iż oba stały obok siebie. Północny, wtórnie dobudowany kraniec grobowca zapewne był zaokrąglony. W odróżnieniu od pozostałej części jego krawędzie celowo nie zostały zabezpieczone murem oporowym. To niespotykane nigdzie indziej rozwiązanie być może spowodowane było chęcią dalszej rozbudowy grobowca, która jednak nigdy już nie nastąpiła.
Stan obecny
Grobowiec zachował się do czasów współczesnych w bardzo dobrym stanie, z kopcem (cairn) wciąż sięgającym w najwyższych partiach około 1,8 metra wysokości. Zwraca uwagę bardzo dobra technika budowlana, widoczna zwłaszcza przy zewnętrznych elewacjach grobowca na dziedzińcu między jego południowymi rogami. Wewnątrz w najgłębszej komorze grobowej zachowały się kamienie wspornikowe niosące niegdyś kamienne płyty zadaszenia. Warto również zwrócić uwagę na wyróżniający trzecią komorę próg, czy kamienie tworzące portal wejściowy. Obecnie budowla zwana jest przez miejscową ludność Czarnym Zamkiem lub Fortem Umarłych (Áth na Marbh). Zabytek udostępniony jest dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
McElherron B., Ancient Stone Monuments of South Armagh, „Before I Forget… Journal of the Poyntzpass and District Local History Society”, 12/2013.
Waterman D.M., The Court Cairn at Annaghmare, Co. Armagh, „Ulster Journal of Archaeology”, 28/1965.