Historia
Najstarsze zabudowania sakralne w Annaghdown (gael. Enaghdún) związane były ze św. Brendanem Żeglarzem, który w połowie VI wieku założył klasztor na ziemiach nadanych przez Aodha, syna Eochy, króla Connaught. Kompleks monastyczny zwany Lough Orbsen przeznaczony był dla mężczyzn, ale oprócz niego założony został konwent dla siostry Brendana, św. Brygi. Podobnie jak inne fundacje kościelne wokół Lough Corrib, zapewne ucierpiał on na skutek najazdów wikingów z Limerick w 927 i w 1142 roku.
W pierwszej połowie XII wieku, po serii synodów kościelnych, przeprowadzona została w Irlandii reforma, mająca na celu ograniczenie władzy licznych opatów i wprowadzenie zorganizowanego podziału diecezjalnego, zarządzanego przez biskupów. Pośród utworzonych diecezji zapewne jeszcze nie znajdowało się Enaghdún, ponieważ nie zostało ono odnotowane na synodach w Rathbreasail w 1111 roku, czy Kells w 1152 roku. Pierwsza wzmianka o diecezji Enaghdún odnotowana została dopiero w 1171 roku, gdy miejscowy biskup złożył hołd angielskiemu królowi Henrykowi II, w czasie jego wizyty w Irlandii. W 1189 roku biskup Concors (Conn O’Mellaigh) asystować miał przy koronacji króla Ryszarda I w opactwie westminsterskim, a następnie na radzie królestwa w Pipewell. Musiał więc cieszyć się dużym uznaniem na angielskim dworze królewskim, zaś anglo-normanowie musieli mieć duże wpływy w Annaghdown. W 1191 roku Enaghdún wymienione zostało na liście irlandzkich diecezji na synodzie w Dublinie.
Reforma kościelna z XII wieku wpłynęła na podupadły klasztor św. Brendana w Annaghdown. Malachiasz, arcybiskup Armagh uznał, że najlepszym sposobem na zaszczepienie w nim nowego życia, będzie wprowadzenie reguły augustianów. Kanonicy regularni augustianów nie byli mnichami, ale księżmi świeckimi, prowadzącymi wspólne życie modlitewne, oraz oddanymi posłudze duszpasterskiej. Model ten był drastyczną zmianą w stosunku do starych kompleksów monastycznych, dlatego spotkał się ze sprzeciwem. Niemniej wiele irlandzkich klasztorów, w tym Annaghdown, stopniowo przeszło na regułę augustianów, przy czym Enaghdún mogło zachować swoją tożsamość jako kolegium wikariuszy przy katedrze, podobnie jak w innych katedrach wzorowanym na obu modelach, kanonikach katedralnych połączonych z biskupem i katedrą oraz kanonikach regularnych augustianów, prowadzących wspólne życie religijne. Z tego powodu czasami mogło dochodzić do pomieszania obowiązków, bowiem zakresy odpowiedzialności i prawa własności nie zawsze były ściśle określone.
W latach 80-tych XII wieku zabudowania klasztorne zostały odbudowane, czy też przebudowane przy wsparciu króla Turlougha O’Connora. Nowy klasztor augustianów został przemianowany na Sanctae Mariae de Portu Patruum, nieopodal ufundowano katedrę oraz odnowiono funkcjonujący nadal w pobliżu konwent żeński. W XIII i XIV wieku wszystkie trzy instytucje rozwijały się, zapewne korzystając z przychylności zarówno anglo-normanów, jak i gaelickich władców. Przejściowe problemy mógł mieć jedynie konwent żeński, o którym po 1223 roku źródła pisemne przestały informować. Być może na jego miejsce przybyli premonstratensi, bowiem od lat 1302-1306 w Annaghdown zaczęto odnotowywać ich klasztor zwany Parva Cella. W trakcie opodatkowania majątku kościelnego za panowania króla Edwarda I na początku XIV wieku, klasztor Sanctae Mariae de Portu Patruum został wyceniony na 280 funtów, jego sytuacja finansowa musiała więc być stabilna. Problemy zaczęły się nasilać w XV wieku, gdy lokalnych opatów zaczęto oskarżać o różne nadużycia. Tego typu skargi do Rzymu były jednak bardzo częste, gdy ktoś chciał zdjąć z urzędu przeciwnika lub sprzeciwić się jego awansowi, mogły więc być czasami bezpodstawne. Na stosunkowo dobrą kondycję materialną augustiańskiego klasztoru w Annaghdown wskazywałyby prowadzone w okresie późnego średniowiecza prace budowlane. Zaniknął natomiast zubożały konwent premonstrateński, po raz ostatni wspomniany w źródłach pisanych w 1445 roku.
Od 1484 roku jurysdykcję nad diecezją Enaghdún sprawował arcybiskup Donatus O’Murray z Tuam. W dokumencie z 1485 roku papież Innocenty VIII zatwierdził arcybiskupa Tuam na biskupa Enaghdún, natomiast król Ryszar III zwrócił się do papieża o utworzenie niezależnej jednostki administracji kościelnej w nieodległym, całkowicie zanglicyzowanym mieście Galway. Oznaczało to koniec dla diecezji w Annaghdown, której parafie przyporządkowane zostały nowo utworzonej kolegiacie w Galway. Dziekan i kapituła katedry bezskutecznie sprzeciwiali się, prawdopodobnie też biskupi przez jakiś czas byli jeszcze wybierani do Enaghdún przez kapitułę, ale wybory te z pewnością nie były sankcjonowane przez papieża. W połowie XVI wieku katedra miała być już podupadła, wykorzystywana jedynie w trakcie większych świąt. W podobnie złym staniu znajdował się klasztor augustianów, pomimo iż związana z reformacją kasata konwentów w Connaught przebiegała wolno. Do ostatecznego zamknięcia klasztoru doszło w 1562 roku, gdy wraz z ziemiami zostało ono przyznane Richardowi, earlowi Clanrickarde, a ostatni opat Florence znalazł schronienie u miejscowej rodziny Blake.
Architektura
Klasztor augustiański zbudowany został u jednej z zatok wschodniego brzegu Lough Corrib. Kompleks sąsiadował z wodą od południa, natomiast na północnym – wschodzie prawdopodobnie znajdowała się katedra i związane z nią zabudowania pomocnicze, a jeszcze dalej, w odległości nieco ponad stu metrów żeńskie zabudowania klasztorne. Sam konwent augustiański składał się z kościoła klasztornego i sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, otaczających niewielki, czworoboczny wirydarz o wymiarach 19 x 19 metrów.
Kościół klasztorny posiadał mocno wydłużoną formę. Składał się z prostokątnej późnoromańskiej nawy, prawdopodobnie przedłużonej w okresie późnego średniowiecza po stronie zachodniej, a także z romańskiego prezbiterium o rzucie zbliżonym do kwadratu. Wejście do kościoła musiało prowadzić od strony wirydarza oraz od sąsiadującej ze wschodnią częścią nawy zakrystii. W okresie późnego gotyku utworzono też portal w zachodniej części ściany północnej. W okresie romańskim kościół oświetlany był rozglifionymi do wnętrza oknami o półkolistych zamknięciach. Pośród nich wyróżniało się wyjątkowo okazałe wschodnie okno prezbiterium, wykonane z szaro-niebieskiego wapienia. Szersze niż typowe romańskie okna w Irlandii, otrzymało ono półkoliste zamknięcie i szerokie rozglifienie do wnętrza, gdzie zarówno glif jak i ościeże ozdobiono wzorem w jodełkę (chevron) z delikatnymi guzkami na krawędziach i płaskorzeźbionymi wypełnieniami o stylizowanych motywach roślinnych. Na krawędziach jodełkowy wzór połączono z profilowaniem, które przedstawiało bardzo wydłużone zwierzę, z nogami u podstawy prawej strony okna i głową pożerającą grupę węży po przeciwnej stronie. Profilowanie obramienia okna posiadało już ostre krawędzie zamiast wałków, co wskazywałoby na późnoromańskie pochodzenie z okresu przejściowego między romanizmem a wczesnym gotykiem.
Zabudowania augustiańskiej klauzury składały się z dwóch usytuowanych prostopadle względem siebie skrzydeł: południowego i wschodniego. Od strony północnej wirydarz zamykała bryła kościoła, natomiast od zachodu prosta ściana, w okresie późnego średniowiecza zlicowana z fasadą nawy i boczną ścianą skrzydła południowego. Większe i starsze było skrzydło wschodnie klauzury, sąsiadujące ze wschodnią częścią południowej ściany nawy, tuż przy styku z prezbiterium. W przyziemiu mieściło ono w północnej części zakrystię, dalej przykryte kolebką pomieszczenie, a następnie większą salę służącą zapewne za kapitularz. W XV wieku południowa część skrzydła oddzielona została dwoma poprzecznymi ścianami, za którymi utworzono kolejne pomieszczenia, być może fraternię lub kalefaktorium. Na piętrze skrzydła wschodniego znajdowało się dormitorium, oświetlane wąskimi oknami szczelinowymi. W gotyckim skrzydle południowym mieścił się refektarz, zapewne sąsiadujący z umieszczoną na skraju kuchnią. Wraz ze skrzydłem południowym dobudowany został także narożny, mieszczący latryny aneks południowo – wschodni.
Stan obecny
Klasztor augustianów znajduje się dziś w stanie zaawansowanej trwałej ruiny, będącej połączeniem zabudowań późnoromańskich i gotyckich. Największą wysokość zachowały ściany wzdłużne skrzydła wschodniego oraz zachodniej części nawy kościoła, włącznie ze ścianą szczytową. Parometrową wysokość zachował mur zamykający wirydarz od zachodu oraz ściany prezbiterium. Najmocniej zdegradowane zostały mury skrzydła południowego i środkowej części nawy kościoła. Spośród detali architektonicznych zachowały się romańskie okna w prezbiterium, gotycki portal w nawie oraz kilka uszkodzonych okien na piętrze skrzydła wschodniego.
Po północno – wschodniej stronie klasztoru znajdują się ruiny prostego, niezadaszonego kościoła zwanego dziś katedrą, które są w rzeczywistości pozostałościami nowożytnej świątyni protestantów z końca XVIII wieku, być może wzniesionej na miejscu katedry romańskiej. W wschodniej ścianie budynku znajduje się przeniesione z klasztoru oryginalne, bogato zdobione XII-wieczne okno. Jeszcze dalej w kierunku północnym, pośrodku cmentarza znajdują się mocno zdegradowane ruiny drugiego klasztoru, w obecnym kształcie pochodzącego z okresu późnego średniowiecza. Być może są to pozostałości premonstrateńskiej Parva Cella, zbudowanej w XIV/XV wieku na miejscu starszego klasztoru żeńskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Fahey J., Diocese of Annaghdown, Journal of the Galway Archaeological and Historical Society, Vol. 3, No. 2-3, 1904.
Goaley M., Monastic Ruins at Annaghdown, Co. Galway, Annaghdown 1998.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.