Historia
Według tradycji w początkach VI wieku św. Finnian ustanowić miał w Aghowle monastyczną społeczność i zbudować pierwszy kościół, jeszcze konstrukcji drewnianej, ale zwany wielkim (Teampall Mór). W początkach XII wieku w Aghowle zbudowany został murowany kościół romański, jeden z pierwszych wzniesionych w tej stylistyce na terenie Irlandii. Mógł on zostać wzniesiony z fundacji Diarmaita Mac Murchada, króla Leinsteru w latach 1127 – 1171, patrona wielu ówczesnych inwestycji budowlanych. Przypuszczalnie najpóźniej około XII/XIII wieku miejscowa monastyczna społeczność już zanikła, a budynek pełnił funkcje parafialne. Kościół użytkowany był do początku XVIII wieku. Porzucony, z czasem popadł w ruinę.
Architektura
Kościół założono na niewielkim wzniesieniu, w niedalekiej odległości od przepływającego na zachodzie strumienia. Zbudowany został z granitowego kamienia o większych i lepiej opracowanych ciosach umieszczonych w narożnikach. Była to prosta budowla na planie prostokąta długości około 18,2 metra i szerokości 7,3 metra, o wymiarach typowych dla irlandzkich wczesnośredniowiecznych budowli sakralnych. Bryła była więc stosunkowo długa i relatywnie wąska. Kościół nie posiadał wydzielonego zewnętrznie prezbiterium. Zarówno od wschodu jak i zachodu zamykały go ściany szczytowe o wysokości 10,6 metrów. Mury obwodowe uzyskały 0,9 metra grubości.
Oświetlenie kościoła zapewniały niewielkie okna o półkolistych zamknięciach i wewnętrznych rozglifieniach. Dwa takie otwory umieszczono symetrycznie w ścianie wschodniej, jedno we wschodniej części ściany północnej. Co najmniej jedno okno, a zapewne więcej, pierwotnie znajdowało się w ścianie południowej. Niewielki otwór przepruty w szczycie, doświetlił także przestrzeń poddasza od zachodu. Dwa okna wschodnie wyróżnione zostały od strony zewnętrznej wysuniętym przed lico muru obramieniem, utworzonym z prostych kamiennych konsol podpierających krótkie kolumienki z kielichowatymi kapitelami, na których osadzono tworzące półkoliste arkady klińce. Klińce te pierwotnie zdobione były ornamentem w jodełkę (chevron), jednym z najstarszych przykładów tego typu w północnej części Europy. Dwie z konsol wyrzeźbione zostały na kształt głów zwierzęcych.
Wejście do kościoła umieszczono pośrodku ściany zachodniej, w prostokątnym przejściu osadzonym w czworobocznej wnęce, profilowanej drobnym wałkiem wzdłuż krawędzi. Cała wnęka ujęta została obramieniem utworzonym z masywniejszego, zaoblonego wałka, powtarzającego czworoboczny kształt wnęki (proste nadproże). Ponadto uskok wnęki ozdobiony został w górnej części i po bokach kamiennymi guzami oraz ciągłym profilowaniem o formie drobnego wałeczka w kącie ścian. Całość tworzyła stosunkowo prostą, lecz elegancką fasadę, podkreślającą wagę wejścia do sakralnej przestrzeni. Podobne jak w portalu utworzonym w kościele w Banagher czy Maghara, od strony wewnętrznej przejście zamknięte było już półkoliście.
Stan obecny
Kościół znajduje się dziś w stanie niezadaszonej ruiny, z murami obwodowymi zachowanymi z trzech stron do prawie pełnej wysokości. Ściana południowa kościoła została niestety rozebrana przed 1839 rokiem, aby na zachodnim krańcu zbudować mur poprzeczny, zamykający miejsce pochówku dwóch miejscowych rodzin. Zachowany zachodni portal to rzadki przykład detalu architektonicznego, z unikalnym profilowaniem w stylistyce gaelicko-romańskiej. Przetrwało również kilka romańskich okien, w tym dwa zdobione obramieniami okna wschodnie. Po południowo – zachodniej stronie kościoła znajduje się piękny granitowy krzyż celtycki o bardzo wczesnym pochodzeniu (nie posiada żadnych płaskorzeźb, ani napisów).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
O’Keeffe T., Diarmait Mac Murchada and Romanesque Leinster: Four Twelfth-Century Churches in Context, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, 127/1997.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.