Historia
Pierwszą budowlą sakralną na terenie Aghadoe mogła być świątynia pogańska, na co wskazywałaby celtycka nazwa miejsca, Achadh an Dá Eó, odnosząca się do równiny z dwoma cisami, drzewami popularnymi w najstarszej obrzędowości. Chrześcijański klasztor założony został w Aghadoe w VI lub VII wieku, według tradycji przez św. Fionána. Pierwsza wzmianka o nim w źródłach pisanych odnotowana została w 939 roku, w kronice z Inisfallen (Annals of Inisfallen), gdzie wspomniano o śmierci Aedha, syna Maela Patrica, opata Aghadoe. Klasztor nazwany już wówczas został przez spisującego kronikę mnicha starym. W kolejnych wiekach znaczenie miejsca jeszcze bardziej wzrosło, dzięki czemu około początku drugiej ćwierci XI wieku wybudowano w Aghadoe pierwszy murowany kościół, zapewne wraz z usytuowaną obok cylindryczną wieżą. Jako, że wczesnośredniowieczne irlandzkie ośrodki monastyczne były blisko związane z rządzącymi lokalnymi ziemiami klanami, spośród których często wybierano opatów, w Aghadoe patronat nad kościołem sprawowali członkowie rodu Eoghanacht Locha Léin. Po raz pierwszy kościół wspomniany został w źródłach pisanych w 1061 roku.
Pod koniec XI wieku Kościół w Irlandii wszedł w okres wewnętrznych problemów. Synody w Cashel w 1101 roku, Rathbreasail w 1111 roku i w Kells w 1152 roku próbowały im zaradzić, na skutek czego w kraju wprowadzony został system diecezji. W najważniejszych ośrodkach kościelnych osadzeni zostali biskupi, którym podlegały konkretne jednostki administracyjne. Jednocześnie ograniczona została władza opatów, czy też biskupów mieszkających w ośrodkach klasztornych i będących pod kontrolą opatów. Aghadoe mogło być jednym z takich miejsc, ale nie zostało na synodach wyznaczone na miejsce stolicy diecezji. Jego rola została zdegradowana po włączeniu w XII wieku w obręb biskupstwa Ardfert.
Zmiany organizacyjne wprowadzone w XII-wiecznej organizacji kościelnej w Irlandii, przyspieszyły adaptację romańskiego stylu architektury i wzmogły procesy budowy nowych kościołów. W Aghadoe członkowie klanu O’Donoghues, następcy Eoghanacht Locha Léin, w połowie XII wieku wsparli budowę nowego, romańskiego kościoła, przy wykorzystaniu pozostałości starszej budowli. Budowa kościoła, dedykowanego św. Trójcy i św. Marii, popularnie zwanego wielkim kościołem, miała zostać ukończona w 1158 roku. Fundator kościoła, Amhlaoibh Mór O’Donoghues, niedługo później zginął w trakcie walk wewnętrznych i w 1166 roku został pochowany w kościele św. Trójcy. W 1282 roku kościół w Aghadoe uszkodziła wichura lub burza. Być może w ramach prowadzonych napraw dokonano jego XIII-wiecznej rozbudowy o wschodnią część.
W 1261 roku, po bitwie pod Callan, oddziały anglo-normańskie zostały zepchnięte na północ od rzeki Maine, która wyznaczyła na kilka stuleci linię demarkacyjną pomiędzy gaelicką a angielską częścią Irlandii. Ponieważ siedziba biskupia w Ardfert znalazła się pośrodku części anglo-normańskiej, wzrosła rola archidiakona z Aghadoe, pełniącego de facto funkcję biskupa na południe od rzeki Maine. Wszystkich archidiakonów Aghadoe wybierano w XIV i XV wieku spośród rodowitych Irlandczyków, między innymi z rodów McCarthy czy O’Sullivan. Oficjalnie sam kościół św. Trójcy był budowlą parafialną, siedzibą archidiakona zarządzającego południową częścią diecezji. W 1450 roku odnotowano śmierć archidiakona Fingena O’Sullivana z tytułem erenagh, zwyczajowo przypisywanym osobie zarządzającej majątkiem klasztornym. Być może więc przy kościele funkcjonowała też społeczność monastyczna.
W XVI wieku, na fali reformacji, wszystkie kościoły w Irlandii stały się własnością Kościoła Irlandzkiego, przy czym w 1588 roku parlament angielski wyznaczył Nicholasa Keenana na protestanckiego biskupa Ardfert i Aghadoe. W 1615 roku Aghadoe odnotowano jako siedzibę archidiakonatu, bez wzmianki o jakimkolwiek klasztorze. Prawdopodobnie kościół został zniszczony w połowie XVII wieku, gdy wojska Cromwella spustoszyły i ograbiły Aghadoe. Nie uwzględniono go na liście katolickich parafii z 1740 roku, później zaś Aghadoe zdegradowane zostało do rangi filii Killarney.
Architektura
Romański kościół z XII wieku zbudowany został na planie prostokąta o długości 11 metrów i szerokości 6 metrów. Nie posiadał wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, ani żadnego aneksu w postaci zakrystii lub bocznej kaplicy. Charakteryzował się sporym wydłużeniem przy relatywnie niewielkiej szerokości, która mogła być ograniczona ciężkim kamiennym dachem, niemożliwym do założenia przy ówczesnej technice nad większą rozpiętością korpusu. Fragmenty starszej budowli z XI wieku włączone zostały w północno – zachodnią partię budynku.
Wejście do kościoła wiodło okazałym portal umieszczonym na osi ściany zachodniej, z przejściem o szerokości 0,9 metra i wysokości 1,7 metra. Uzyskał on formę uskokową, z półkolistymi archiwoltami wykonanymi z bogato zdobionych klińców. W zewnętrzne uskoki ościeży osadzono dwie kolumienki z kapitelami i trzonami dekorowanymi w jodełkę (lewa) i skręcone spiralnie koraliki (prawa). Wewnętrzne uskoki natomiast ozdobiono nietypowym wzorem z profilowanymi schodkami układanymi w miniaturowe piramidki czy też ozdobny krenelaż, ustawiony poprzecznie w stosunku do wejścia. Archiwolty ozdobione zostały zygzakowatymi wcięciami z profilowaniem w jodełkę oraz wzorami z płaskorzeźbionymi guzami, przy czym wewnętrzne guzy utworzono płaskie i każdy ujęto obramieniem, a zewnętrzne utworzono jako masywne, ustawione obok siebie pąki. Półkolisty tympanon mógł być konstrukcji drewnianej, jak że gzyms w murze przejścia utworzono stosunkowo cienki jak na podparcie kamiennego. Oświetlenie kościoła zapewniały od północy i południa półkoliste okna o niewielkich rozmiarach. Być może nieco większe okno znajdowało się w pierwotnej ścianie wschodniej, skąd oświetlany był ołtarz główny.
W XIII wieku korpus kościoła został powiększony po stronie wschodniej, co prawie podwoiło jego długość. Nowa część o 13,5 metrach długości i tej samej szerokości, wzniesiona została przy nieco mniej starannym wykonaniu. Służyła jako chór i prezbiterium, które w późniejszym etapie średniowiecza oddzielono od nawy ścianą o grubości 1,1 metra. Ściana wschodnia kościoła wsparta została cokołem, czy też pochyłym na zewnątrz pogrubieniem muru, powyżej którego w pionowo już poprowadzonej partii przepruto dwa wczesnogotyckie, bardzo wąskie i wysokie okna. Otwory zamknięto ostrołucznie i wyposażono w szerokie rozglifienia skierowane do wnętrza, przy niewielkich rozglifieniach zewnętrznych. Pomiędzy oknami, u podstaw ich archiwolt, osadzono dwa płaskorzeźbione kamienie: jeden o kształcie męskiej głowy ze zindywidualizowanymi cechami, drugi zdobiony motywem roślinnym układającym się w czwórliść.
Po północno – zachodniej stronie kościoła, w początkach XI wieku wzniesiona została wolnostojąca, cylindryczna wieża, charakterystyczna dla wczesnośredniowiecznego monastycyzmu celtyckiego. Posiadała ona średnicę 4,6 metra w przyziemiu i wysokość szacowaną na około 30 metrów, przy czym w górnych partiach, wzorem innych tego typu budowli, zapewne znacznie się zwężała. Wejście do niej pierwotnie znajdowało się na wysokości 3,5 metra nad poziomem gruntu. Wskazywałoby to na pełnienie funkcji obronnej, a przynajmniej wartowniczo – ostrzegawczej. Ewentualnie mogły w niej być deponowane najwartościowsze przedmioty, zwłaszcza w okresach zagrożenia. Najwyższa kondygnacja z otworami okiennymi mogła być przeznaczona na dzwonnicę, której nie posiadał sam kościół.
Stan obecny
Kościół zachował się do dziś w stanie niezadaszonej ruiny, z widoczną większością murów obwodowych, zarówno w starszej XII-wiecznej części romańskiej i XIII-wiecznej wschodniej części wczesnogotyckiej. W obu partiach najbardziej zdegradowane zostały mury po stronie południowej. Szczęśliwie zachowały się ściany szczytowe: zachodnia z okazałym portalem romańskim, wschodnia z dwoma wczesnogotyckimi oknami, choć ściana zachodnia, oprócz samego portalu ulegała licznym przemurowaniom w późnym średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej. Liczne odbudowy późnośredniowieczne naznaczyły też mury wzdłużne kościoła. Ponadto przetrwały dwa boczne okna z XII wieku oraz późnośredniowieczne przeźrocze i wnęka w ścianie działowej, która posiada prawie pełną wysokość, wraz ze szczytem między nawą a chórem. Wieża cylindryczna zachowała się w wysokości od 3,5 do około 5,5 metra.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
Larner J., Fossa & Aghadoe: our history and heritage, Killarney 2007.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.