Historia
Klasztor obserwanckiej gałęzi franciszkanów założony został w Adare w 1464 roku, z fundacji Thomasa FitzGeralda, siódmego earla Kildare i jego żony Joan, córki earla Desmond. Budowa prowadzona była również dzięki wsparciu innych możnych mieszkańców Adare i okolic, przykładowo bowiem smukła wieża kościoła klasztornego powstała na koszt Corneliusa O’Hickey, niejaki Donogh O’Brien zapłacił za wzniesienie dormitorium, Morough O’Hickey zapewnił mnichom refektarz, a Edmund FitzGerald i jego żona Honoria O’Mahony partycypowali w kosztach budowy infirmerii. Różne osoby finansowały poszczególne części krużganków: Domhnall O’Daly, jego żona Sabina, Rory O’Dea, a także Thomas FitzGerald. Zarówno kościół klasztorny jak i zabudowania klauzury wzniesione zostały w drugiej połowie XV wieku. Prace rozpoczęto od kościoła klasztornego, którego południowe ramię transportu z kaplicami wzniesiono około 1475-1480 roku na koszt Margaret FitzGibbon, lorda Johna, syna earla Desmond, bliżej nieznanego Keogha i Margaret FitzMaurice. W latach 80-tych i 90-tych XV wieku utworzone zostały zabudowania klauzury.
Franciszkanie mieszkali w Adare do momentu wybuchu buntu earla Desmond przeciwko angielskiej królowej Elżbiecie I. Rozpoczął się on w 1579 roku i trwał aż do 1583, przy czym zakonnicy wygnani zostali już w 1581 roku. W 1616 roku odnotowano w źródłach pisanych, iż opuszczony klasztor znajdował się w dobrym stanie. Zwalić się miał dach kościoła, ale w niektórych oknach wciąż znajdowały się szyby. Porzucone zabudowania klasztorne pozostawały niezamieszkane do 1633 roku, kiedy to bracia powrócili do starego klasztoru. Prawdopodbnie byli oni aktywni w trakcie irlandzkiego katolickiego powstania z 1641 roku, za co zapłacili w chwili zdobycia Adare w 1647 roku przez lorda Inchiquin. Czterech braci miało wówczas zostać zabitych w podpalonym klasztorze, a trzech wziętych do niewoli.
Franciszkanie ponownie spróbowali podźwignąć konwent w Adare na kapitule prowincjonalnej z 1647 roku, na której gwardianem wybrano Edmunda FitzGeralda, ale prześladowania zakonników przez angielskie wojska Cromwella uniemożliwiły powrót do klasztoru. Również w kolejnych latach XVII i XVIII wieku gwardianie Adare byli wybierani (przykładowo w 1659 roku Louis McCarthy, Philip Connell w 1670 roku, Francis Harold w 1680 roku, Anthony MacEnery w 1703 roku, czy Bonaventure O’Donnell w 1733 roku), jednak albo nie mieszkali oni na stałe w Adare, albo nieliczny konwent utrzymywał jedynie część z podupadłych pomieszczeń klauzury. Do ostatecznego porzucenia klasztoru doszło po odejściu O’Donnella do Leuven w 1754 roku. W 1875 roku zabytkowe ruiny zostały zabezpieczone z inicjatywy miłośnika starożytności, earla Dunraven.
Architektura
Klasztor zbudowany został poza terenem średniowiecznego miasta, na wschodnim brzegu rzeki Maigue, po wschodniej stronie zamku Desmond i kościoła św. Mikołaja. Usytuowany na płaskim, trawiastym terenie, klasztor składał się z kościoła pod wezwaniem św. Michała Archanioła oraz sąsiadujących z nim od północy zabudowań klauzury, pomieszczeń pomocniczych i gospodarczych, rozmieszczonych wokół dwóch czworobocznych dziedzińców.
Kościół klasztorny był mocno wydłużoną budowlą, składającą się z pojedynczej, prostokątnej nawy (19,5 x 5,8 metra) i także prostokątnego prezbiterium po stronie wschodniej (13,4 x 5,8 metra), o tej samej szerokości, ale nieco mniejszej długości, co było charakterystyczne dla zakonów żebraczych w Irlandii. Obie części rozdzieliła wyjątkowo smukła i wysoka czworoboczna wieża, której podstawa stanowiła zarazem przegrodę lektorium, oddzielającą zachodnią, dostępną dla świeckich część kościoła, od wschodniej części z chórem i prezbiterium, do którego wstęp mieli tylko zakonnicy. Charakterystycznym dla irlandzkich franciszkańskich kościołów elementem było pojedyncze, wyjątkowo rozbudowane, południowe ramię transeptu (14,6 x 9,1 metra), przy jednoczesnym braku ramienia północnego. Od wschodu sąsiadowało ono z dwoma kaplicami, prostokątną i kwadratową w planie, a od zachodu z trzecią kaplicą przy narożniku.
Oświetlenie kościoła zapewniały ostrołuczne okna, z których największe, czwórdzielne, przepruto we wschodniej ścianie prezbiterium, skąd słońce wpadało na główny ołtarz. Czwórdzielne okno umieszczono też od południa w transepcie, trójdzielne w ścianie zachodniej nawy, pozostałe były natomiast głównie dwudzielne, o sfazowanych ościeżach, pod prostymi lub ostrołucznymi gzymsami okapowymi. Wschodnie okno prezbiterium wypełniono prostym ale eleganckim, przeplatającym się w archiwolcie maswerkiem, przypominającym zdobienia wczesnogotyckie. Okno to zamknięto ostrołukiem, uformowanym w lekko zarysowany ośli grzbiet. Zachodnie okno nawy podzielono laskowaniem na trzy prześwity, z których środkowy uzyskał większą wysokość niż dwa boczne. Wieżę doświetlały jedynie prostokątne pojedyncze i dwudzielne otwory, rozmieszczone pomiędzy gzymsami kordonowymi i wieńczącym, ozdobnym krenelażem. Wejście do kościoła znajdowało się w narożniku południowo – zachodnim, gdzie osadzony był prosty, ostrołukowy portal ze ściętymi ościeżami, ale bez profilowania.
Detale architektoniczne kościoła klasztornego, pomimo powstania w okresie późnego gotyku, były stosunkowo proste i skromne, ograniczone prawie wyłącznie do wnęk grobowych. Wewnątrz nawy wschodnia część północnej ściany wypełniona była trzema wnękami grobowymi o segmentowych zamknięciach, nad którymi umieszczono profilowane ślepe arkady zamknięte w ośle grzbiety. Podobne wnęki umieszczono w kaplicach oraz w południowej ścianie transeptu, który podzielony był na dwie nawy o osiach poprzecznych w stosunku do osi kościoła. Podział na nawy transeptu zapewniały surowe, czworoboczne filary z pozbawionymi zdobień ostrołucznymi arkadami. Podobne arkady łączyły transept z kaplicami, jedynie na nawę główną kościoła transept otwierał się arkadami profilowanymi, opartymi na ośmiobocznym filarze z płaskim kapitelem i niskim cokołem profilowanym wałkiem. Obok niego, w murze wschodnim, umieszczono ostrołuczną piscinę z kwadratowym lawatarzem i nieco wystającą, sfazowaną półką. Kolejne wnęki na pisciny utworzone zostały w południowej części transeptu i w kaplicach. W prezbiterium w południowej ścianie umieszczone zostały wnęki na sedilia, z ostrołucznymi, profilowanymi archiwoltami opadającymi na pół ośmioboczne filarki z bazami i kapitelami. Ponadto prawie każdą wolną przestrzeń południowej i północnej ściany prezbiterium przeznaczono na wnęki grobowe i ostrołuczny, fazowany portal do zakrystii. Komunikację kościoła uzupełniał portal z przestrzeni podwieżowej do krużganka.
Zabudowania klauzury otaczały trzema skrzydłami kwadratowy w planie wirydarz o wymiarach 10,4 x 10,4 metrów, usytuowany po północnej stronie kościoła. Wszystkie trzy skrzydła i kościół łączyły krużganki o szerokości 2 metrów, otwarte na środkowy ogród przeźroczami i arkadami, podpartymi od zewnątrz przyporami, w wygląd których zakradła się pewne niespójność, wynikła zapewne z fundowania przez różnych darczyńców. Z jednej strony znajdowały się ostrołuczne arkady, rozdzielone zdwojonymi kolumienkami z kapitelami i profilowanymi bazami, z drugiej trójdzielne przeźrocza ujęte od wnętrza odcinkowymi wnękami. Krużganki w żadnej części nie były podsklepione, przykrywały je jednospadowe daszki.
Skrzydło wschodnie klauzury w przyziemiu mieściło ułożone w jednym trakcie najważniejsze dla konwentu pomieszczenia, takie jak sąsiadującą z kościołem zakrystię, kapitularz w którym obradowali zakonnicy pod przewodnictwem gwardiana, czy ogrzewaną salę kalefaktorium. Na piętrze zwyczajowo znajdowało się dormitorium. W krótkim skrzydle północnym, o osi wzdłużnej równoległej do kościoła, mieścił się refektarz z lawatarzem przy wejściu. Posiłki do niego noszono z kuchni, zajmującej północną część skrzydła zachodniego, gdzie w murze utworzony został kominek. Pozostałą część dwukondygnacyjnego skrzydła zapewne wypełniało cellarium i ogrzewane dwoma kominkami pomieszczenia na piętrze.
Północną część założenia klasztornego wypełniał dziedziniec gospodarczy, ograniczony prostokątnymi budynkami od północy i zachodu, a refektarzem od południa. W jego narożniku południowo – wschodnim, a jednocześnie przy narożniku skrzydła wschodniego klauzury, znajdowały się latryny, połączone z dormitorium na piętrze. W pewnym oddaleniu od głównych zabudowań klauzury znajdował się wolnostojący budynek infirmerii, usytuowany po zachodniej stronie skrzydła zachodniego, z osią wzdłużną na linii wschód – zachód.
Stan obecny
Malowniczo usytuowany klasztor franciszkański w Adare, choć znajduje się dziś w formie tzw. trwałej ruiny, należy do najlepiej zachowanych kompleksów monastycznych na terenie Irlandii, a co więcej, pozbawiony jest większych nowożytnych zniekształceń. Przetrwały niezadaszone mury obwodowe kościoła włącznie z okazałym południowym ramieniem transeptu, kaplicami i strzelistą wieżą. Wschodnie skrzydło klauzury w większości utraciło podziały wewnętrzne i ścianę zewnętrzną. W całości zachowały się mury obwodowe infirmerii i skrzydła zachodniego. Mniej szczęścia miał refektarz w skrzydle północnym, najbardziej zdegradowany spośród zabudowań dawnej klauzury. Podobnie niewielkie fragmenty murów zachowały się z zabudowań gospodarczych po północnej stronie, za wyjątkiem budynku latryn przy narożniku skrzydła wschodniego. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na maswerkowe okna kościoła, z oknem wschodnim prezbiterium na czele, bardzo liczne wnęki na grobowce w nawie, transepcie i kaplicach, wnęki na sedilia, czy różnorodne arkady krużganka. Obecnie ruiny klasztoru znajdują się na polu golfowym, ale są dostępne za darmo dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brash R., The Franciscan Friary at Adare, „The Journal of the Kilkenny and South-East of Ireland Archaeological Society”, 1/1856.
Conlan P., Adare Franciscan Friary, „North Munster Antiquarian Journal”, 52/2012.
De Breffny B., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Wyndham-Quin C., Memorials of Adare Manor, Oxford 1865.