Historia
Zamek rycerski Werder po raz pierwszy pojawił się w historycznych źródłach pisanych w 1465 roku, choć przypuszczalnie powstał nieco wcześniej, około 1430 roku. Stanowił on istotny punkt kontrolny, strzegący pobliskiej przeprawy morskiej między lądem stałym a wyspami estońskimi na zachodzie. Kontrolował również przybrzeżny ruch na szlaku pomiędzy głównymi centrami handlowymi w Rydze i Tallinie, a także pomiędzy przybrzeżnymi biskupimi siedzibami w Haapsalu i Kuressaare.
Właścicielem zamku była szlachecka rodzina von Uexküll, która utrzymywała miejscową wyspę jako lenno od książąt biskupów ozylskich (Ösel-Wiek). Pierwsza wzmianka pisemna o zamku wiązała się z Wolmarem i Heinrichem, synami Conrada von Uexküll, którzy podzielili między siebie rodowe dobra. Zamek Werder otrzymał wówczas Heinrich („dat slot up deme Werder”). Kolejnym właścicielem Virtsu był odnotowany w 1509 roku niejaki Peter von Uexküll, a po 1534 roku jego młodszy brat Johann, wasal biskupów Tartu.
Zamek został zniszczony w trakcie wojny między margrabią brandenburskim Wilhelmem, a księciem biskupem Reinholdem Bekeshovede. Konflikt był wynikiem niezadowolenia biskupich wasali, w tym rodu von Uexküll, z powodu prób zmniejszenia ich wpływów przez Reinholda Bekeshovede. Dlatego w 1532 roku w kontrze mianowali oni na biskupa margrabiego brandenburskiego. Zamek Werder pełnił funkcję jednej z nielicznych fortyfikacji posiadanych przez zwolenników Wilhelma i prawdopodobnie był główną bazą jego floty. Z tego powodu w 1533 roku został oblężony przez 100 niemieckich najemników i 300 chłopów Reinholda Bekeshovede, ale napastników przegoniono po spaleniu kilku wsi. Kolejny najazd z 1534 roku okazał się silniejszy, a w efekcie zamek upadł. Wydarzenie to było kluczowe dla zakończenia sporu. Zbuntowani wasale rozpoczęli negocjacje z księciem-biskupem Reinholdem, natomiast Wilhelm wycofał się.
Oddziały Reinholda utrzymywały zamek prawdopodobnie aż do traktatu ze zbuntowanymi wasalami, który został zawarty w 1535 roku. Wtedy też zrównały go z ziemią, biskup zaś przekazał ruiny Johannowi von Uexküll z zakazem odbudowy. Wilhelm domagał się odbudowy zamku lub zrekompensowania szkód Johannowi von Uexküll, lecz biskup Reinhold nie zgodził się, argumentując, że zamek był domem rabusiów („rawb haus”) i został rozebrany na mocy prawa wojennego. Los budowli formalnie przypieczętowały postanowienia zjazdu w Wolmarze z 1536 roku, na którym postanowiono nie odbudowywać zamku i obciążyć zbuntowanych wasali reparacjami. Pomimo tego Werder najpewniej został przez właścicieli w jakimś stopniu przywrócony do użyteczności gospodarczo – mieszkalnej i mógł funkcjonować co najmniej do czasu wojny z 1558 roku.
Architektura
Zamek zaprojektowano tak, że wypełnił on całą powierzchnię niewielkiej wyspy, położonej blisko znajdującego się na południu lądu. Posiadał jeden niemal idealnie kwadratowy dziedziniec o wymiarach 12,4 x 12,6 metra, otoczony masywnym murem o grubości 2,7 – 2,8 metra. Ważnym elementem obrony zamku były usytuowane w północno – wschodnim i południowo – zachodnim narożu cylindryczne, przystosowane do użycia broni palnej wieże, z których południowa, strzegąca wjazdu na zamek, była nieco większa. Obie były silnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny. Murowane zabudowania mieszkalne znajdowały się w północnej oraz zachodniej części dziedzińca, przy czym wpierw powstało skrzydło zachodnie, a następnie do niego dobudowano krótsze skrzydło północne. Obydwa posiadały dostawiony od zewnątrz drewniany ganek komunikacyjny.
Całość niewielkiego zamku o wymiarach 25,1 x 25,3 metra w drugim etapie budowy otoczono niewysokim zewnętrznym murem obronnym o grubości dochodzącej do 2,8 metra. Jako, że utworzono go z wyjątkowo dużych i grubych bloków wapiennych, często o wymiarach przekraczających 50 × 50 cm i około 40 cm grubości, jego podstawowym zadaniem mogła być ochrona przed sztormami lub dryfującą krą. Znajdował się on w odległości zaledwie kilku metrów od rdzenia zamku, tworząc bardzo wąski parcham. Po stronie zachodniej i północnej zewnętrzny mury był cieńszy, a parcham węższy. Od wieży południowo – zachodniej dzieliły go jedynie 2 metry szerokości, natomiast wieża północno – wschodnia została w niego w całości wkomponowana.
Brama na dziedziniec znajdowała się mniej więcej pośrodku kurtyny południowej. Zamykana była mostem zwodzonym, który prawdopodobnie chowany był do wnęki w murze, gdzie osadzony był na dwóch masywnych kamieniach w linii portalu. Od czasu rozbudowy zamku o mur zewnętrzny, bramę na terenie parchamu poprzedzała szyja przedbramia, za sprawą której cały zespół bramny uzyskał wymiary około 4,8 x 10,5 metra. W zachodniej ścianie przedbramia umieszczona była furta o szerokości 2 metrów, zapewniająca dostęp do międzymurza. Po przeciwnej stronie zapewne funkcjonował podobny, ale węższy otwór. W trakcie budowy przedbramia stary portal bramny przekształcono, most zwodzony usunięto, a wewnątrz przedbramia utworzono kolejny most zwodzony, przerzucany nietypowo nie nad fosą, ale nad dołem w linii zewnętrznego muru parchamu. Na miejscu starego mostu utworzono broną opuszczaną w prowadnicach, co wskazywałoby na istnienie co najmniej jednej kondygnacji ponad przyziemiem, potrzebnej w celu pomieszczenia mechanizmu do jej obsługi.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się położone nad morzem fragmenty murów, posiadające jedynie kilkumetrową wysokość. Niestety w ostatnich kilkudziesięciu latach uległy one dalszej degradacji, zwłaszcza od strony morza. Wśród nich rozróżnić można między innymi podstawę jednej z cylindrycznych wież, częściowo odrestaurowaną po przeprowadzeniu badań archeologicznych. Ważnym zabytkiem pozostają relikty bramy z pozostałościami rzadko spotykanego mostu zwodzonego wewnątrz przedbramia i starszego przy murze głównym. Wstęp na teren ruin jest wolny i łatwo dostępny, bowiem od XIX stulecia dawna wyspa uległa połączeniu z lądem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Kadakas V., Archaeological studies of the gatehouse of Virtsu castle, „Archeological fieldwork in Estonia 2018”, Tallinn 2019.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.