Historia
Zamek rycerski Werder po raz pierwszy pojawił się w historycznych źródłach pisanych w 1465 roku, choć przypuszczalnie powstał nieco wcześniej, około 1430 roku. Stanowił on istotny punkt kontrolny, strzegący pobliskiej przeprawy morskiej między lądem stałym a wyspami estońskimi na zachodzie. Kontrolował również przybrzeżny ruch na szlaku pomiędzy głównymi centrami handlowymi w Rydze i Tallinie, a także pomiędzy przybrzeżnymi biskupimi siedzibami w Haapsalu i Kuressaare.
Właścicielem zamku była szlachecka rodzina von Uexküll, która utrzymywała miejscową wyspę jako lenno od książąt biskupów ozylskich (Ösel-Wiek). Pierwsza wzmianka pisemna o zamku wiązała się z Wolmarem i Heinrichem, synami Conrada von Uexküll, którzy podzielili między siebie rodowe dobra. Zamek Werder otrzymał wówczas Heinrich („dat slot up deme Werder”). Kolejnym właścicielem Virtsu był odnotowany w 1509 roku niejaki Peter von Uexküll, a po 1534 roku jego młodszy brat Johann, wasal biskupów Tartu.
Zamek został zniszczony w trakcie wojny między margrabią brandenburskim Wilhelmem, a księciem biskupem Reinholdem Bekeshovede. Konflikt był wynikiem niezadowolenia biskupich wasali, w tym rodu von Uexküll, z powodu prób zmniejszenia ich wpływów przez Reinholda Bekeshovede. Dlatego w 1532 roku w kontrze mianowali oni na biskupa margrabiego brandenburskiego. Zamek Werder pełnił funkcję jednej z nielicznych fortyfikacji posiadanych przez zwolenników Wilhelma i prawdopodobnie był główną bazą jego floty. Z tego powodu w 1533 roku został oblężony przez 100 niemieckich najemników i 300 chłopów Reinholda Bekeshovede, ale napastników przegoniono po spaleniu kilku wsi. Kolejny najazd z 1534 roku okazał się silniejszy, a w efekcie zamek upadł. Wydarzenie to było kluczowe dla zakończenia sporu. Zbuntowani wasale rozpoczęli negocjacje z księciem-biskupem Reinholdem, natomiast Wilhelm wycofał się.
Oddziały Reinholda utrzymywały zamek prawdopodobnie aż do traktatu ze zbuntowanymi wasalami, który został zawarty w 1535 roku. Wtedy też zrównały go z ziemią, biskup zaś przekazał ruiny Johannowi von Uexküll z zakazem odbudowy. Wilhelm domagał się odbudowy zamku lub zrekompensowania szkód Johannowi von Uexküll, lecz biskup Reinhold nie zgodził się, argumentując, że zamek był domem rabusiów („rawb haus”) i został rozebrany na mocy prawa wojennego. Los budowli formalnie przypieczętowały postanowienia zjazdu w Wolmarze z 1536 roku, na którym postanowiono nie odbudowywać zamku i obciążyć zbuntowanych wasali reparacjami. Pomimo tego Werder najpewniej został przez właścicieli w jakimś stopniu przywrócony do użyteczności gospodarczo – mieszkalnej i mógł funkcjonować co najmniej do czasu wojny z 1558 roku.
Architektura
Zamek zaprojektowano tak, że wypełnił on całą powierzchnię niewielkiej wyspy, położonej blisko znajdującego się na południu lądu. Posiadał jeden niemal idealnie kwadratowy dziedziniec o wymiarach 12,4 x 12,6 metra, otoczony masywnym murem o grubości 2,7 – 2,8 metra. Ważnym elementem obrony zamku były usytuowane w północno – wschodnim i południowo – zachodnim narożu cylindryczne, przystosowane do użycia broni palnej wieże, z których południowa, strzegąca wjazdu na zamek, była nieco większa. Obie były silnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny. Murowane zabudowania mieszkalne znajdowały się w północnej oraz zachodniej części dziedzińca, przy czym wpierw powstało skrzydło zachodnie, a następnie do niego dobudowano krótsze skrzydło północne. Obydwa posiadały dostawiony od zewnątrz drewniany ganek komunikacyjny.
Całość niewielkiego zamku o wymiarach 25,1 x 25,3 metra w drugim etapie budowy otoczono niewysokim zewnętrznym murem obronnym o grubości dochodzącej do 2,8 metra. Jako, że utworzono go z wyjątkowo dużych i grubych bloków wapiennych, często o wymiarach przekraczających 50 × 50 cm i około 40 cm grubości, jego podstawowym zadaniem mogła być ochrona przed sztormami lub dryfującą krą. Znajdował się on w odległości zaledwie kilku metrów od rdzenia zamku, tworząc bardzo wąski parcham. Po stronie zachodniej i północnej zewnętrzny mury był cieńszy, a parcham węższy. Od wieży południowo – zachodniej dzieliły go jedynie 2 metry szerokości, natomiast wieża północno – wschodnia została w niego w całości wkomponowana.
Brama na dziedziniec znajdowała się mniej więcej pośrodku kurtyny południowej. Zamykana była mostem zwodzonym, który prawdopodobnie chowany był do wnęki w murze, gdzie osadzony był na dwóch masywnych kamieniach w linii portalu. Od czasu rozbudowy zamku o mur zewnętrzny, bramę na terenie parchamu poprzedzała szyja przedbramia, za sprawą której cały zespół bramny uzyskał wymiary około 4,8 x 10,5 metra. W zachodniej ścianie przedbramia umieszczona była furta o szerokości 2 metrów, zapewniająca dostęp do międzymurza. Po przeciwnej stronie zapewne funkcjonował podobny, ale węższy otwór. W trakcie budowy przedbramia stary portal bramny przekształcono, most zwodzony usunięto, a wewnątrz przedbramia utworzono kolejny most zwodzony, przerzucany nietypowo nie nad fosą, ale nad dołem w linii zewnętrznego muru parchamu. Na miejscu starego mostu utworzono broną opuszczaną w prowadnicach, co wskazywałoby na istnienie co najmniej jednej kondygnacji ponad przyziemiem, potrzebnej w celu pomieszczenia mechanizmu do jej obsługi.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się położone nad morzem fragmenty murów, posiadające jedynie kilkumetrową wysokość. Niestety w ostatnich kilkudziesięciu latach uległy one dalszej degradacji, zwłaszcza od strony morza. Wśród nich rozróżnić można między innymi podstawę jednej z cylindrycznych wież, częściowo odrestaurowaną po przeprowadzeniu badań archeologicznych. Ważnym zabytkiem pozostają relikty bramy z pozostałościami rzadko spotykanego mostu zwodzonego wewnątrz przedbramia i starszego przy murze głównym. Wstęp na teren ruin jest wolny i łatwo dostępny, bowiem od XIX stulecia dawna wyspa uległa połączeniu z lądem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Kadakas V., Archaeological studies of the gatehouse of Virtsu castle, „Archeological fieldwork in Estonia 2018”, Tallinn 2019.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.