Historia
Zamek w Fellinie był jedną z najstarszych i najważniejszych warowni zakonu Kawalerów Mieczowych, a w mieście które rozwinęło się u jego podnóża krzyżowały się jedne z najważniejszych szlaków handlowych i traktów komunikacyjnych Inflant. Najstarsze informacje o Viljandi odnoszą się do roku 1211, kiedy to wznoszący się w tym miejscu gród Estów został oblężony przez krzyżowców. Opór musiał być zażarty, gdyż doszło wówczas do ugody, w ramach której gród zachował pewną niezależność, pod warunkiem wpuszczenia chrześcijańskich misjonarzy. W 1217 roku kawalerowie mieczowi sprowadzili do Fellina pierwszych niemieckich kupców, co w oczach Estów było złamaniem wcześniejszego kompromisu. W 1223 roku wybuchło powstanie w trakcie którego wymordowano wszystkich miejscowych Niemców. Zaraz po złamaniu oporu miejscowej ludności, około 1224 roku na rozkaz mistrza kawalerów mieczowych Volkwina von Naumburg, rozpoczęto wznoszenie kamiennego zamku, który następnie został podniesiony do rangi komturii. Pierwszym poświadczonym źródłowo komturem Fellinu był rycerz zakonny Rikolf.
Komturzy Fellina, obok dowódców Rewla, Gołdyngi, Paide i Marienburga wchodzili w skład nieformalnej rady najwyższych dostojników zakonu inflanckiego. Zamek był jeden z sześciu zamków wzniesionych przez Zakon Kawalerów Mieczowych jeszcze przed jego inkorporacją w 1237 roku do zakonu krzyżackiego. Był także jednym z najliczniejszych konwentów, gdyż liczba jego członków w 1347 roku sięgała 36 braci rycerzy, w 1451 było ich 29, a w 1554 – 12, nigdy zatem poniżej wymaganej regułą liczby 12.
Ciosem dla zamku i miasta był najazd wojsk Iwana Groźnego, który po długim oblężeniu zdobył w 1560 roku wpierw miasto, a później i zamek, którego źle opłacona, najemna załoga nie chciała dłużej bronić. W 1582 roku zrujnowane po wojnie zabudowania miejskie i zamkowe zajęli Polacy, którzy w następnych latach utracili je na rzecz Szwecji. W 1602 roku doszło do kolejnego oblężenia, w trakcie którego wojska polskie odbiły Fellin, by później, po 20 latach ponownie go utracić. Nikt ze zdobywców nie podjął próby odbudowy warowni, która straciła znaczenie militarne i popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek zajął obszerne wywyższenie terenu, usytuowane na północny – zachód od jeziora Viljandi. Na wschodzie ochronę zapewniały wysokie stoki opadające ku zbiornikowi wodnemu, natomiast na południu i na zachodzie skarpy górujące nad doliną potoku Valuoja, znajdującego ujście do jeziora na południe od zamku. Najłagodniejsze podejście możliwe było od strony północnej, gdzie z czasem rozwinęły się podzamcza, a dalej osada i miasto Fellin. Miasto w XIV wieku otoczone zostało murami obronnymi o długości 1,2 km, obejmującymi obszar około 10,2 ha i połączonymi z obwarowaniami zamku zajmującymi teren wielkości 4,6 ha, co łącznie dawało rozległy areał 14,8 ha. Miasto otoczone było murem z trzech stron, bez własnych obwarowań od strony zamku.
Najstarszą częścią zamku była masywna wieża główna nazywana „Wysoki Herman”, do której następnie dobudowano od południowego – wschodu siedzibę konwentu. Było to założenie czteroskrzydłowe, tworzące w planie kwadrat o boku 55 metrów w których pomieszczenia parterowe pełniły funkcję gospodarczą, piętro zaś mieściło najważniejsze pomieszczenia klasztorne, połączone ze sobą zewnętrznym, kamiennym krużgankiem. Kaplica i kapitularz znajdowały się w skrzydle północnym, dormitorium we wschodnim, a komnaty komtura w zachodnim. Kaplica zaopatrzona była w czworoboczny ryzalit po stronie wschodniej, mieszczący wewnątrz część prezbiterialną, natomiast refektarz w skrzydle południowym połączony był nadwieszonym gankiem z wieżą danskerową. Umieszczony był on w pobliżu położonej niżej kuchni, usytuowanej na parterze w południowo – zachodnim narożniku. Oprócz niej w przyziemiu mieściły się także inne pomieszczenia gospodarcze, takie jak browar, piekarnia magazyny itp.
Wieża główna wzniesiona została na rzucie kwadratu. W najniższej kondygnacji mieściła loch więzienny, wyżej natomiast podsklepione pomieszczenia w których można się było bronić, gdyby pozostałe części zamku zostały zdobyte. Wystawała ona silnie z obwodu murów zamku górnego, zapewniając kontrolę kurtyny północnej i zachodniej, a także dzięki przewadze wysokości dając chroniąc bramą wjazdową z pierwszego podzamcza.
Obronę zamku górnego wzmacniał ze wszystkich stron mur zewnętrzny, poprowadzony wzdłuż krawędzi stoków, tworzący obszerne międzymurze na którym znajdowały się budynki poszczególnych urzędników krzyżackich i zakonnych księży, a także budynki gospodarcze, np. stajnie. W późnym okresie średniowiecza mur ten wzmocniono w południowo – zachodnim narożniku cylindryczną wieżą, prawdopodobnie przystosowaną do użycia broni palnej.
Zamek górny od północy chroniły dwa obwarowane, częściowo zabudowane przedzamcza, oddzielone od siebie przekopami, mostami zwodzonymi i wieżami bramnymi. Najpotężniejszą z nich była brama północno – zachodnia na zamku dolnym, zaopatrzona w szyję bramną z dwoma bartyzanami. Obwarowania drugiego przedzamcza (zamku dolnego) sprzężone były z miejskimi murami obronnymi.
Stan obecny
Współcześnie z niegdyś potężnego zamku pozostało niewiele do zobaczenia. Wyróżnia się jedna ze ścian zamku górnego, pozostałości bramy zamkowej, dolna część wieży danskerowej i fragment muru zamku średniego. Reszta to fundamenty i nieliczne, małe relikty. Czytelne są fosy zamkowe oddzielające zamek górny, średni i dolny. Ruiny zamku są obecnie częstym miejscem imprez plenerowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bernotas R., New aspects of the genesis of the medieval town walls in the Northern Baltic Sea region, Turku 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.