Historia
Zamek Neuhausen był najdalej na wschód wysuniętą warownią biskupstwa dorpackiego. Jego zadaniem była obrona wschodniej granicy i ważnej drogi handlowej do Pskowa. Możliwe, iż impulsem do jego powstania było ufortyfikowanie w latach trzydziestych XIV wieku ruskiej twierdzy Izborsk. Budowę Neuhausen rozpoczęto około 1342 roku, w porozumieniu z mistrzem zakonu inflanckiego Burchardem von Dreileben. Początkowo zamek nazywany był Frauenburg (Frouwenborch), natomiast później zaczęto go określać mianem Neuhausen (est. Vastseliina).
W 1353 roku w usytuowanej w zamkowej wieży kaplicy rzekomo dostrzeżono lewitujący nad ołtarzem krzyż. Od tamtego czasu do końca średniowiecza warownia stała się celem licznych pielgrzymek, dodatkowo popularyzowanych historiami o licznych uzdrowieniach. Świętość kaplicy uznał w 1354 roku sam papież Innocenty VI, zapewniając czterdziestodniowy odpust dla każdego pielgrzyma który dotrze do zamku. Dochody z niego być może posłużyły do rozbudowy zamku, w 1379 roku opisywanego przez mistrza Wilhelma von Vrymersheim jako najpotężniejszy w całych Inflantach („fortissimum et munitissimum in tota patria”).
Pomimo granicznego położenia zamek początkowo nie doświadczył zbyt wielu zniszczeń wojennych. Pierwsza poważna próba nastąpiła dopiero w 1463 roku, kiedy to bezskutecznie obległy Neuhausen wojska moskiewskie. Pod wpływem narastającego zagrożenia ze wschodu, na przełomie XV i XVI stulecia zamek poddano rozbudowie, czyniąc jednym z najpotężniejszych na terenie wschodnich Inflant. Nie uratowało to jednak biskupstwa w 1558 roku, nawet pomimo wzmocnienia zamkowej załogi przez nadesłane wojska krzyżackie. Po trzytygodniowym oblężeniu i wielokrotnych szturmach dowódca Jurgen von Uexküll poddał twierdzę wojskom Iwana Groźnego. Na skutek rozejmu w Jamie Zapolskim z 1582 roku, kontrolę nad zamkiem przejęły wojska polsko – litewskie, które 40 lat później po ciężkim oblężeniu zostały wyparte przez Szwedów. Niedługo później Neuhausen zajęli Rosjanie, jednak wtedy średniowieczna warownia miała już małe znaczenie militarne i najpóźniej od początku XVIII wieku znajdowała się w ruinie.
Architektura
Zamek wzniesiony został na wywyższonym cyplu utworzonym przez rzekę Piusa i wpadający do niej po północnej stronie strumień Meeksi. Od strony południowej najbardziej zagrożoną stronę zabezpieczono szerokim przekopem, od zachodu ochronę zapewniała rzeka, zaś od wschodu i północy mniejszy ciek wodny oraz podmokłe, bagniste tereny. Początkowo zamek składał się z masywnej, prostokątnej w planie, podpiwniczonej wieży o wymiarach wewnętrznych 11,3 x 7,8 metra, do której w trzeciej ćwierci XIV wieku dobudowano od północnego – wschodu trójskrzydłowe założenie, otaczające wraz z murami obronnymi regularny, wewnętrzny dziedziniec północny. Z wieżą połączono również trapezowaty gospodarczy dziedziniec południowy. W linii muru od północy i wschodu znajdowały się drobne czworoboczne w planie baszty.
Wieża główna wzniesiona została z kamienia polnego i cegły. Posiadała wewnątrz masywnych murów sześć kondygnacji. Wejście do niej wiodło z dziedzińca, od strony północnej, podczas gdy na piętra prowadzić miała drewniana klatka schodowa, czy też ganek. Najniżej znajdowała się gospodarczo – magazynowa piwnica, wyżej usytuowano poprzedzoną przedsionkiem kaplicę, w której znajdowała się także ciasna i ciemna cela pokutna, inspirowana tradycjami architektury sakralnej. Zarówno przedsionek jak i kaplica były podsklepione. Kaplicę i jej trzy ołtarze oświetlać miały cztery główne okna. Ponad kaplicą znajdować się miała zbrojownia. Najwyższe kondygnacje wieży mogły mieć charakter mieszkalny i obronny.
Pod koniec XV wieku zamek otoczono dodatkowym obwodem zewnętrznego muru z basteją w narożniku południowo – wschodnim i budynkiem bramnym w narożniku południowo – zachodnim, za sprawą których całe założenie uzyskało wówczas około 106 metrów długości i od 61 do 69 metrów szerokości. Po wjechaniu do budynku bramnego prawdopodobnie trzeba było pokonać długi korytarz bramny, prowadzący przez międzymurze do drugiego budynku bramnego przy wieży głównej, za którym znajdował się teren zewnętrznego dziedzińca. Zabudowa mieszkalno – gospodarcza przylegała tam do wewnętrznych elewacji murów obronnych.
U schyłku średniowiecza rdzeń zamku wyposażono również w silne narożne wieże artyleryjskie: południową cylindryczną i północno – wschodnią na planie podkowy. Na uwagę zasługiwał nacisk na ich dekoracyjną stronę, unikalną w architekturze militarnej regionu. Szczególnie wieża północna została ozdobiona tynkowanymi wnękami z malowanymi maswerkowymi zdobieniami, których efekt artystyczny spotęgowały wielobarwne cegły. Kolorowe nisze i duży krzyż łaciński zapewne miały podkreślać znaczenie zamku, jako przyczółka kultury zachodniej tuż przy wschodniej granicy, a także jego rolę jako miejsca pielgrzymkowego.
Stan obecny
Zamek jest obecnie jedną z lepiej zachowanych twierdz biskupstwa dorpackiego, choć jego zabudowa na przestrzeni wieków uległa znacznej degradacji. Na powierzchni gruntu przetrwały fragmenty murów obronnych (kurtyna południowa), dwie ściany czworobocznej baszty północnej oraz dwie późnośredniowieczne wieże narożne z wartą uwagi dekoracją elewacji. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Alttoa K., Ervin A., Lissitsina J., Malve M., Archaeological research in Vastseliina, „Archeological fieldwork in Estonia 2015”, Tallinn 2016.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.