Historia
Zamek Neuhausen był najdalej na wschód wysuniętą warownią biskupstwa dorpackiego. Jego zadaniem była obrona wschodniej granicy i ważnej drogi handlowej do Pskowa. Możliwe iż impulsem do jego powstania było ufortyfikowanie w latach trzydziestych XIV wieku ruskiej twierdzy Izborsk. Budowę Neuhausen rozpoczęto około 1342 roku w porozumieniu z zakonem inflanckim. Początkowo zamek nazywany był Frauenburg, dopiero później zaczęto go określać mianem Neuhausen.
W 1353 roku w usytuowanej na zamkowej wieży kaplicy dostrzeżono lewitujący nad ołtarzem krzyż. Od tamtego czasu warownia stała się także celem licznych pielgrzymek. Świętość kaplicy uznał w 1354 roku sam papież Innocenty IV, zapewniając czterdziestodniowy odpust dla każdego pielgrzyma który dotrze do zamku.
Pomimo granicznego położenia zamek początkowo nie doświadczył zbyt wielu zniszczeń wojennych. Pierwsza poważna próba nastąpiła dopiero w 1463 roku, kiedy to bezskutecznie oblegli Neuhausen Rosjanie. Pod wpływem narastającego zagrożenia ze wschodu, na przełomie XV i XVI stulecia zamek poddano rozbudowie, czyniąc jednym z najpotężniejszych na terenie wschodnich Inflant. Nie uratowało to jednak biskupstwa w 1558 roku, nawet pomimo wzmocnienia zamkowej załogi przez nadesłane wojska krzyżackie. Po trzytygodniowym oblężeniu i wielokrotnych szturmach dowódca Jurgen von Uexküll poddał twierdzę wojskom Iwana Groźnego. Po rozejmie w Jamie Zapolskim w 1582 roku, kontrolę nad zamkiem przejęły wojska polsko – litewskie, które 40 lat później po ciężkim oblężeniu zostały wyparte przez Szwedów. Niedługo później Neuhausen zajęli Rosjanie, jednak wtedy średniowieczna warownia miała już małe znaczenie militarne i najpóźniej od początku XVIII wieku znajdowała się w ruinie.
Architektura
Zamek wzniesiony został na wywyższonym cyplu utworzonym przez rzekę Piusa i wpadający do niej po północnej stronie mniejszy potok. Początkowo składał się z potężnej, prostokątnej w planie, podpiwniczonej wieży o wymiarach wewnętrznych 11,3 x 7,8 metra, do której w trzeciej ćwierci XIV wieku dobudowano od północnego – wschodu trójskrzydłowe założenie, otaczające regularny, wewnętrzny dziedziniec. Główna wieża posiadała pięć kondygnacji. Najniżej znajdowała się gospodarcza, piwniczna kondygnacja magazynowa, a wyżej sklepiona kaplica w której znajdowała się także cela pokutna inspirowana tradycjami architektury sakralnej. Najwyższe kondygnacje mogły mieć charakter mieszkalny i obronny.
Pod koniec XV wieku cały zamek otoczono dodatkowymi, zewnętrznymi murami wzmocnionymi trzema wieżami czy też basztami oraz wyposażono zamek główny w silne, narożne wieże artyleryjskie: południową cylindryczną i północno – wschodnią na planie podkowy. Na uwagę zasługiwał nacisk na ich dekoracyjną stronę, unikalną w architekturze militarnej tego regionu. Szczególnie wieża północna została ozdobiona ślepymi wnękami, których efekt artystyczny spotęgowały wielobarwne cegły. Kolorowe nisze i duży krzyż łaciński zapewne miały podkreślać znaczenie zamku jako przyczółka kultury zachodniej tuż przy wschodniej granicy.
Brama wjazdowa znajdowała się po stronie południowo – zachodniej, gdzie prawdopodobnie trzeba było pokonać długi korytarz bramny prowadzący przez międzymurze na teren zewnętrznego dziedzińca. Zabudowa mieszkalno gospodarcza przylegała do wewnętrznej strony murów obronnych. Od strony południowej najbardziej zagrożoną stronę zabezpieczono szerokim przekopem, od zachodu ochronę zapewniała rzeka, zaś od wschodu i północy wpadający do niej mniejszy ciek wodny oraz podmokłe, bagniste tereny.
Stan obecny
Zamek jest obecnie jedną z lepiej zachowanych twierdz biskupstwa dorpackiego. Przetrwały spore fragmenty murów oraz dwie potężne baszty narożne z wartą uwagi dekoracją elewacji. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.