Historia
Zamek Neuschloss był krzyżacką graniczną strażnicą i siedzibą wójtów zakonnych. Jego rolą była obrona północno – wschodniej granicy Inflant oraz kontrola południowego odcinka rzeki Narwy, będącej głównym szlakiem komunikacyjnym i handlowym między Inflantami a Rusią. Pierwsze umocnienia, zapewne jeszcze drewniane, powstały w 1349 roku, czyli kilka lat po wykupieniu przez Krzyżaków duńskiej części Estonii. Obwarowania te wkrótce po zbudowaniu zostały zniszczone przez Pskowian i na ponad trzy czwarte wieku porzucone.
W pierwszej połowie XV wieku zakonowi udało się wzmocnić kontrolę nad regionem w sąsiedztwie jeziora Pejpus, a w 1427 roku rozpoczęto prace nad nowym, murowanym zamkiem. Jego pierwszym odnotowanym w źródłach pisanych wójtem krzyżackim był Peter Wesseler, urzędujący w Neuschloss w 1433 roku. Sam zamek odnotowano w trakcie wizytacji z 1442 roku. Zapewne był już wówczas ukończony, gdyż nie wspomniano żadnym słowem by miały być przy nim prowadzone jeszcze jakieś prace budowlane. Dopiero pod koniec XV wieku Neuschloss zostało wzmocnione zewnętrznymi obwarowaniami przystosowanymi do użycia broni palnej.
Zamek pozostawał w rękach inflanckiej gałęzi Zakonu Krzyżackiego do roku 1558 roku, kiedy to ostatni wójt Dietrich von der Steinkuhl poddał go wojskom moskiewskim. Przez kolejne lata Neuschloss był świadkiem walk pomiędzy Szwecją a Rosją. Parokrotnie niszczony i odbudowywany, ostatecznie pod koniec XVII wieku utracił znaczenie militarne i obrócił się w ruinę.
Architektura
Zamek usytuowano za zachodnim brzegu rzeki Narwy, w pobliżu jej ujścia do jeziora Pejpus, znajdującego się kilkaset metrów dalej na południu. W pierwszej połowie XV wieku był prostą budowlą, składającą się z pojedynczego domu o wieżowym charakterze, początkowo prawdopodobnie otoczonego bliżej nieznanymi obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Budynek posiadał w planie wymiary 22,5 x 14,7 metra i bardzo masywne mury dochodzące do 3,6 metra grubości, w koronie zwieńczone blankowanym przedpiersiem.
Wnętrze domu zamkowego dzieliło się na co najmniej trzy główne kondygnacje, z których każda podzielona była ścianką działową na dwa pomieszczenia. Pomieszczenia najniższej kondygnacji były podsklepione, wyższe kryte drewnianymi stropami. Komunikację pionową pomiędzy nimi zapewniały umieszczone w grubości muru wschodniego i zachodniego schody, przy czym te pierwsze posiadały prosty bieg, a drugie formę spiralną. Dodatkowo w murze południowym spiralne schody z piętra prowadziły na ganek straży. Główne wejście znajdowało się w murze zachodnim, prowadząc do północnego z dwóch pomieszczeń jakie wypełniały parter. Ogrzewana kominkiem komnata wójta oraz być może kaplica znajdowały się na pierwszym piętrze, natomiast parter i poddasze tradycyjnie dla zamków krzyżackich pełniły funkcję gospodarczą i obronną.
Pod koniec XV wieku główny dom zamkowy otoczono pojedynczą linią muru obronnego, wyposażonego w ufortyfikowaną bramę po stronie północnej i dwie narożne wieże: okrągłą od północnego – zachodu i czworoboczną od południowego – wschodu. O ile wieża czworoboczna w całości miała się znajdować w obrębie dziedzińca, to wieża cylindryczna, przystosowana do użycia broni palnej, wysunięta była znacznie przed lico murów i mogła flankować bramę wjazdową. Według niektórych planów wieża południowo – wschodnia miała jednak formę cylindryczną, ponadto kolejne cylindryczne wieże znajdować się również mogły w pozostałych dwóch narożnikach. W ich najniższych kondygnacjach miały się znajdować otwory strzeleckie, świadczące o stosowaniu zasady obrony poziomej.
Stan obecny
Z zamku do czasów obecnych zachowały się tylko trzy ściany domu głównego i rozproszone pozostałości zewnętrznych obwarowań, pomimo iż jeszcze przed drugą wojną światową widoczne były wszystkie mury głównej części zamku, w tym fragmenty krenelażu wchodzącego w skład górnej części muru wschodniego. W pierwszych latach XX wieku istniała jeszcze do wysokości około 3,5 metra wieża działowa, po której obecnie pozostały niewielkie relikty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.