Historia
Varbola była jednym z największych grodów i centrów handlowych nadbałtyckiej ludności północnej części Inflant w XI-XII wieku. Stanowiła jeden z dwóch głównych ośrodków prowincji Harria (Harjumaa), której wschodnia część według kronikarza Henryka Łotysza podlegać miała warowni Lohu, a zachodnia siedzibie w Varbola. Mieszkańcy grodu („warbolenses”) stanowić mieli znaczącą siłę polityczną i wojskową. Henryk Łotysz wspomniał również o „Castrum Warbole”, obleganym w 1211 przez kilka dni przez Mścisława II Udałego z Nowogrodu, który wycofał się po otrzymaniu okupu. Podczas krucjat Zakonu Kawalerów Mieczowych mieszkańcy Harrii prowadzili odmienną politykę i nie działali w zorganizowany sposób, co ostatecznie przyczyniło się do ich klęski. Volkwin Schenk, mistrz zakonu inflanckiego, nakazał przyjęcie chrześcijaństwa i oddanie zakładników, zwolnionych dopiero na prośbę wysłanników duńskiego króla Waldemara II, który w 1238 roku przejął kontrolę nad północną częścią Inflant.
W drugiej połowie XIII wieku Varbola straciła na znaczeniu, ze względu na odcięcie od zaplecza gospodarczego, zmianę układu sieci handlowej i upadek rzemiosła grodowego na rzecz nowo powstających miast. Ponadto miejscowa ludność został podporządkowana zdobywcom w ramach wprowadzonego systemu lennego, a w konsekwencji utraciła znaczenie polityczne. Gród choć był w niewielkim stopniu zamieszkiwany, utracił status ośrodka w którym toczyło się rozwinięte życie społeczne. Przypuszczalnie ze względu na brak zasobów materialnych i rąk do pracy, w zaniedbanie popadły wówczas obwarowania grodu, oddalone od granic Inflant, a więc pozbawione znaczenia dla nowych władców, a być może uważane nawet za zagrożenie dla ich panowania. Drewniane elementy grodu musiały ulec degradacji w przypadku braku napraw po maksymalnie około 20-30 latach. Ostatnie prace remontowe przy jednej z bram grodu stwierdzono około połowy XIII wieku.
W 1343 roku w noc św. Jerzego w prowincji Harria wybuchło antychrześcijańskie i antyniemieckie powstanie rdzennej ludności, rozszerzone następnie na sąsiednie rejony Inflant. Według Henryka Łotysza, Estowie na początku walk refortyfikować mieli dwie warownie, z których jedną prawdopodobnie była Varbola. Powstanie na krótki czas całkowicie zmieniło sytuację polityczną i organizację społeczną w regionie, ponownie zapewniło starym estońskim warowniom dawne zaplecze, zarówno pod względem ludnościowym, jak i ekonomicznym. Dzięki temu możliwe było przeprowadzenie koniecznych napraw lub odbudowy. Już jednak po stłumieniu powstania warownia przestała funkcjonować, a fortyfikacje prawdopodobnie zostały rozebrane. Upadek powstania spowodował również ucieczkę lub przesiedlenie mieszkańców grodu w drugiej ćwierci XIV wieku. Sądząc po znaleziskach monet, okazjonalnie wykorzystywana mogła być jedynie studnia na dziedzińcu, być może służąca celom wotywnym. W XV wieku na dawnym majdanie porzuconego grodu założono cmentarz.
Architektura
Gród założony został na wywyższonym terenie, pośród zalesionych, a w średniowieczu również podmokłych terenów, z jedynie ograniczonym zakresem gruntów rolnych. Obwarowania grodu w planie posiadały formę zbliżoną do owalu, obejmującego obszar około 2 ha. Długość obwodu obronnego wynosiła około 580 metrów, wysokości od strony zewnętrznej sięgała co najmniej 7-10 metrów oraz minimum 2-7 metrów od strony majdanu. Szerokość ziemnego wału u podstawy wynosiła około 25-30 metrów Był on obustronnie oblicowany murem z kamienia wapiennego, łupanego do formy płaskich fragmentów i układanego bez użycia zaprawy. Zwieńczenie muru musiało posiadać jakąś formę przedpiersia, chroniącego obrońców na chodniku straży w koronie wału. Prawdopodobnie była to konstrukcja drewniana.
Wjazd na teren dziedzińca prowadził dwoma bramami, usytuowanymi od zachodu i od wschodu, mniej więcej naprzeciwko siebie. Obydwie bramy posiadały formę przejazdu o szerokości od 6 do 8 metrów, utworzonego za pomocą przerwy w obwałowaniach. Bramy mogły być chronione konstrukcjami wieżowymi, bowiem w przyziemiu kamienne ściany przejazdów bramnych wzmocniono pionowo ustawianymi słupami. Zabezpieczały one nie przewiązaną zaprawą konstrukcję ścian i zapewne stanowiły podstawę pod chodnik straży przerzucony nad przejazdem, na poziomie korony muru. Jeśli wyżej funkcjonowała jeszcze część wieżowa, to zapewne nie była ona wysoka, maksymalnie o jedną kondygnację wyższa od sąsiednich obwarowań. Przed bramą zachodnią znajdował się rodzaj korytarzowego przedbramia o konstrukcji kamiennej, łukiem zakręcającego w stronę południową. Podobne rozwiązanie, tylko skręcające ku północy, mogło być zastosowane przy bramie wschodniej.
Pośrodku dziedzińca znajdowała się studnia o 13-metrowej głębokości, a wokół niej funkcjonowało około 90 budowli wyposażonych w kamienne piece. Domostwa te w większości wzniesione były na planie prostokąta w konstrukcji zrębowej, a więc z układanych horyzontalnie bierwion, które łączono w narożnikach. Niektóre budynki posiadały podłogi i fundamenty zbudowane z wapiennych płyt. Domy miały przeważnie jedno duże pomieszczenie, czasem obok wznoszono mniejsze dobudówki o charakterze gospodarczym. Otwory okienne i wejściowe zapewne były niewielkich rozmiarów, celem ochrony przed zimnem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała części kamienno – ziemnych obwałowań grodu, o praktycznie pełnym obwodzie i wysokości paru metrów. Ich kamienna partia uległa w większości zawaleniu, a ziemia rozproszeniu na boki. Częściowo odtworzony został fragment południowo – zachodnim obwałowań, zrekonstruowana została również dolna partia bramy zachodniej. Wstęp na teren fortu jest wolny. Jego dawny majdan jest częściowo porośnięty drzewami, ale kształt założenia jest czytelny. W koronie wału poprowadzono ścieżkę turystyczną, dostępną za pomocą współczesnych schodów. Na terenie grodu umieszczono też kilka ławek, repliki średniowiecznych machin wojennych i tablicę informacyjną. Mniej więcej pośrodku założenia widoczny jest duży dół po studni lub zbiorniku na wodę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Laid E., Varbola Jaanilinn, Tartu 1939.
Mägi M., Bound for the Eastern Baltic: Trade and Centres AD 800-1200 [w:] Maritime Societies of the Viking and Medieval World, Firenze 2016.
Valk H., The Fate of Final Iron Age Strongholds of Estonia, „Muinasaja teadus”, 24/2014.