Historia
Zamek Tolsburg, pierwotnie zwany Vredeborch, był jedną z najpóźniejszych inwestycji zakonu krzyżackiego i zarazem jego najdalej wysuniętą na północ warownią. Decyzja o budowie zapadła w 1471 roku, za rządów mistrza krajowego Johanna Wolthusa von Herse, który do prac sprowadził znaczną ilość podległej ludności. Środki przymusu wywołały wielką niechęć i niepokoje, stając się jedną z przyczyn deportacji i uwięzienia mistrza jeszcze w tym samym roku.
Głównym zadaniem Tolsburga było, obok strzeżenia pobliskiego portu, także zapewnienie bezpieczeństwa okrętom żeglującym wzdłuż szlaku handlowego z Rewela do Narvy, bowiem w drugiej połowie XV wieku na wodach Zatoki Fińskiej coraz częściej dochodziło do napadów pirackich, w związku z kryzysem całego systemu handlowego północnego Bałtyku. Administracyjnie zamek stanowił siedzibę wójta zakonnego, który imiennie pojawiał się w źródłach pisanych od 1492 roku, kiedy to funkcję tą piastował Eckbert von dem Berge. Ostatnim wójtem był natomiast Heinrich von Kallenbach, urzędujący w latach 1555-1558.
W trakcie wojen inflanckich z drugiej połowy XVI wieku zamek stał się celem najazdu wojsk moskiewskich, a następnie dostał się pod panowanie szwedzkie. Spustoszona warownia nie odgrywała już wówczas znaczącej roli militarnej. Ostatni remont z początku XVII wieku miał charakter fragmentaryczny, i jak odnotowano, już wtedy część zabudowań nie nadawała się do użytku. Po raz ostatni zamek wykorzystywano na początku XVIII stulecia, w czasie wielkiej wojny północnej.
Architektura
Zamek założony został na krańcu długiego i wąskiego półwyspu, dzięki czemu z trzech stron świata otoczony był przez wodę. Jedyna lądowa droga wiodła do niego od południa, gdzie dostępu broniły umocnienia ziemne w postaci dwóch poprzecznych przekopów. Ich uzupełnieniem była linia zewnętrznego kamiennego muru obronnego. Po północo – zachodniej stronie zamku znajdowała się przystań morska, wysunięta wąskim cyplem w stronę Zatoki Fińskiej.
Zamek składał się początkowo z pojedynczego domu na planie czworoboku, który jednak szybko został rozbudowany i otrzymał od południa trzy czworoboczne wieże, włączone w obwód muru obronnego. Co charakterystyczne dla późnego okresu powstania zamku, nie były one zbyt wysokie i nie wystawały wiele poza koronę muru obronnego. Wysunięte były natomiast większością obwodu w stronę przekopu. Pomiędzy starszym budynkiem, a południowymi kurtynami powstały wówczas dwa wąskie dziedzińce, rozdzielone krótkim poprzecznym murem z furtą. Po stronie wschodniej wydzielono kolejny, nieco większy, częściowo zabudowany majdan. Utworzono go zapewne z powodu szczupłości miejsca na wąskich dziedzińcach zachodnim i środkowym. Najlepiej chroniony był dziedziniec zachodni, gdzie w murze pomiędzy wieżami utworzono dwa rzędy przesklepionych odcinkowo otworów strzeleckich. Najpóźniejszą modernizacją obronną zamku było dodanie cylindrycznej wieży artyleryjskiej w północno – zachodnim rogu założenia.
W głównym budynku zamkowym ważniejsze pomieszczenia reprezentacyjno – mieszkalne znajdowały się na pierwszym piętrze, podczas gdy parter zajmowała kuchnia z dużym kominem paleniska oraz inne pomieszczenia gospodarcze. Po rozbudowie na poziomie przyziemia łącznie znajdowały się cztery lub pięć pomieszczeń, rozmieszczonych w systemie jednotraktowym. Układ piętra zapewne też był jednotraktowy, ale o nieznanej liczbie komnat.
Stan obecny
Zamek przetrwał w postaci trwałej ruiny i stanowi jedyny zachowany przykład nadmorskiego zamku krzyżackiego regionu Morza Bałtyckiego. Wyjątkowo malowniczo usytuowane zabudowania składają się z dwóch wież czołowych o prawie pełnej wysokości i trzeciej, południowo – wschodniej, zachowanej do poziomu sąsiadującej z nią kurtyny. O wiele bardziej zdegradowany został najpóźniejszy element obrony zamku, kolista wieża działowa po stronie północno – zachodniej. Zabudowania mieszkalne uległy częściowemu zawaleniu. Do poziomu piętra przetrwała część środkowa, z części wschodniej zachowało się tylko przyziemie. Spośród detali architektonicznych widocznych jest kilka portali oraz liczne otwory strzeleckie z przesklepionymi wnękami. Wstęp na teren zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.