Historia
Na wzgórzu katedralnym w Dorpacie pierwotnie istniał jeden z dużych grodów pogańskich Estów, który został zniszczony w 1224 roku przez chrześcijańskich krzyżowców. Po przeniesieniu stolicy biskupstwa z Leal i nadaniu miastu przywileju lokacyjnego, w 1231 roku rozpoczęto budowę dorpackiej katedry. Poświęcono ją św. Apostołom Piotrowi i Pawłowi, patronom miasta. Choć jej budowa i plany według jakich miała zostać wzniesiona wielokrotnie się zmieniały, katedra stała się wkrótce głównym kościołem diecezji i jedną z największych budowli sakralnych w Europie wschodniej.
Pierwszy etap prac budowlanych zakończony został około 1262 roku. Następnie kontynuowano budowę korpusu nawowego, który pierwotnie posiadał formę bazyliki, później przebudowany został na halę, by ostatecznie ponownie uzyskać kształt bazyliki. W 1328 roku prace budowlane zostały wstrzymane na etapie dość przypadkowym, być może przyczyną tego był wielki pożar w Dorpacie. Przypuszczalnie w latach trzydziestych XIV wieku kontynuowano budowę kościoła halowego, którego ukończono mury zewnętrzne oraz kaplice od strony północnej. Już jako bazylika korpus skończony został około połowy XIV wieku. Za biskupa Dietricha III Damerowa, około 1380 roku, rozpoczęto budowę nowego prezbiterium, lecz z powodów politycznych prace znacznie się przeciągnęły aż do lat 70-tych XV wieku. Zwieńczeniem budowy były ukończone pod koniec XV wieku wieże zachodnie.
W połowie lat 20-tych XVI wieku do miasta dotarła reformacja, przez co w 1525 roku katedra została dotkliwie zniszczona w wyniku rewolty ikonoklastów. W następnych latach świątynia podupadała coraz bardziej. Po deportacji do Rosji ostatniego katolickiego biskupa Dorpatu, Hermanna II Wesela, została ostatecznie porzucona. W latach 1558–1583 podczas wojen inflanckich między państwem polsko-litewskim a Szwecją, Danią i Carstwem Ruskim, wojska Iwana Groźnego zniszczyły Dorpat. Kiedy w 1582 miasto przypadło Rzeczypospolitej, nowi katoliccy władcy planowali odbudowę katedry. Jednak po kolejnej wojnie polsko-szwedzkiej z początku XVII wieku zrezygnowano z tych planów, a dzieła zniszczenia katedry dopełnił pożar z 1624 roku.
W 1629 Dorpat dostał się w ręce Szwedów, którzy nie wykazywali większego zainteresowania losami zrujnowanej katedry. Podczas szwedzkiego panowania katedra nadal niszczała, jej teren był wykorzystywany aż do XVIII wieku jako cmentarz, a główna budowla jako stodoła i spichrz. W latach 60-tych XVIII wieku obie wieże rozebrano do wysokości nawy głównej i przebudowano na platformę dla armat.
W 1802 miało miejsce ponowne otwarcie Uniwersytetu w Dorpacie. Na zlecenie cara Aleksandra I architekt Johann Wilhelm Krause opracował projekt przebudowy prezbiterium katedry na bibliotekę uniwersytecką. Prace przystosowawcze trwały od 1804 do 1807 roku. W latach 1927-1928 bibliotekę rozbudowano, kolejne zmiany przeprowadzano w latach 60-tych XX wieku. Dopiero w 1981 zbudowano dla potrzeb uniwersytetu nowy gmach biblioteki, a w opróżnionym byłym prezbiterium katedry urządzono Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Tartu.
Architektura
Katedra u schyłku średniowiecza osiągnęła formę orientowanej budowli o kształcie trójnawowej bazyliki, po stronie wschodniej posiadającej także trójnawowe, ale halowe prezbiterium z obejściem, a po stronie zachodniej fasadę z parą masywnych, bliźniaczych wież o charakterze obronnym. Długość całkowita kościoła osiągnęła aż 91,6 metra, szerokość 30,9 metra, a pierwotna wysokość wież dochodziła do 66 metrów. Budowlę uzupełniała czworoboczna kaplica po południowej stronie prezbiterium. Katedrę pierwotnie otaczał cmentarz i domy członków kapituły katedralnej oraz kamienny mur z którym za pomocą drewnianego pomostu połączona była wieża południowa.
Korpus nawowy złożony był z trzech naw rozciągniętych na długości ośmiu przęseł z prostokątnymi przęsłami w nawie głównej usytuowanymi dłuższymi bokami prostopadle do osi kościoła oraz z przęsłami na planie kwadratów w nawach bocznych. W przestrzenie pomiędzy przyporami od północy i południa wstawiono wąskie boczne kaplice, pomiędzy którymi na wysokości piątych przęseł od zachodu znalazły się w otwartych przedsionkach wejścia dla wiernych. Główne, ceremonialne wejście do katedry umieszczono po stronie zachodniej. Przed wzniesieniem masywu zachodniego znajdowała się tam na osi fasady kruchta, następnie ostrołukowy, uskokowy portal przepruto w przestrzeni pomiędzy wieżami.
Mury obejścia wokół pierwotnego, jednonawowego prezbiterium powstawały dwuetapowo. Początkowo wzniesiono ściany zewnętrzne o wysokości około 5 metrów, gdyż najwyraźniej zaplanowano formę bazylikową, podobnie jak w korpusie nawowym. Później mury zewnętrzne podwyższono, aż do uzyskania kształtu halowego prezbiterium, a całość opięto wysokimi, trój i dwuskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołukowe okna, dzielone laskowaniem na trzy prześwity każde. Wewnątrz kształt i rozmieszczenie filarów były zgodne z korpusem nawowym.
Stan obecny
Współcześnie katedra jest jednym z symboli architektonicznych Tartu i jednym z najwspanialszych, a zarazem najbardziej monumentalnym spośród zabytków sakralnej ceglanej architektury gotyckiej na obszarze Inflant. We wschodniej części byłej katedry, czyli dawnym prezbiterium, mieści się obecnie Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Tartu. Przechowuje ono historyczne pamiątki związane z uniwersytetem, przyrządy naukowe i cenny księgozbiór. Pozostałą część katedry zabezpieczono w postaci trwałej ruiny, która jest udostępniona do zwiedzania od poniedziałku do niedzieli w godz. 11.00–17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Strona internetowa wikipedia.org, Katedra w Tartu.