Historia
Budowę katedry rozpoczęto z inicjatywy biskupa Hermanna von Buxhövden, po zajęciu osady Tartu (niem. Dorpat) w 1224 roku przez krzyżowców i nadaniu miastu przywileju lokacyjnego. Konsekrowano ją pod wezwaniem apostołów św. Piotra i Pawła, patronów miasta. Choć proces budowy znacznie się wydłużył, a plany według jakich miała zostać wzniesiona wielokrotnie się zmieniały, dorpacki kościół katedralny stanowił w średniowieczu główny ośrodek diecezji i jedną z największych budowli sakralnych w Europie wschodniej.
Pierwszy etap prac budowlanych przerwany został w 1262 roku, kiedy wojska ruskie zdobyły i spaliły Dorpat (obronić się miał jedynie zamek biskupi). Budowę korpusu nawowego pojęto ponownie po zakończeniu działań militarnych, w latach 60-tych XIII wieku, przy czym w 1328 roku prace budowlane zostały wstrzymane na dość przypadkowym etapie, być może z powodu wielkiego pożaru miasta. Przypuszczalnie w latach trzydziestych XIV wieku kontynuowano budowę korpusu kościoła o formie halowej, ukończonego około połowy XIV wieku ostatecznie w formie bazylikowej.
W czasach biskupa Dietricha III Damerowa, około 1380 roku, rozpoczęto budowę nowego prezbiterium katedry, przypuszczalnie wzorowanego na parlerowskim chórze kościoła farnego w czeskim Kolínie (Dietrich pełnił funkcję protonotariusza na urzędzie cesarza i króla czeskiego Karola IV). Jako, że był to okres konfliktu biskupstwa z zakonem krzyżackim, w którym nowy biskup Dorpatu był głównym przywódcą koalicji antykrzyżackiej, a za Karola IV architektura była jednym z podstawowych przejawów władzy, budowa okazałego prezbiterium mogła mieć znaczenie polityczne. Prace nad nim znacznie się przeciągnęły, być może nawet całkowicie stanęły po rezygnacji Dietricha III Damerowa z urzędu w 1400 roku. Ostatecznie budowa prezbiterium trwała aż do lat 70-tych XV wieku. W 1477 roku wzmiankowano w źródłach pisanych nowy chór („nyen kore”), najwyraźniej jeszcze nie wykończony, gdyż ufundowany wówczas przez niejakiego Ewolda Patkulla ołtarz planowano wnieść później, dopiero po zakończeniu robót. Zwieńczeniem budowy było ukończenie pod koniec XV wieku wieżowego masywu zachodniego katedry.
W połowie lat 20-tych XVI wieku do miasta dotarła reformacja, przez co w 1525 roku wnętrze katedry zostało spustoszone na skutek zamieszek ikonoklastów. W kolejnych latach świątynia podupadała coraz bardziej. Ostatecznie została porzucona po zajęciu miasta w 1558 roku przez wojska Iwana Groźnego i deportacji do Rosji ostatniego katolickiego biskupa Dorpatu, Hermanna II Wesela. Trwająca w latach 1558-1583 wojna inflancka między państwem polsko-litewskim a Szwecją, Danią i Moskwą uniemożliwiała prowadzenie jakichkolwiek większych prac budowlanych. Gdy w 1582 roku na mocy rozejmu w Jamie Zapolskim miasto przypadło Rzeczypospolitej, powzięto decyzję o odbudowie katedry, jednak po kolejnej wojnie polsko-szwedzkiej z początku XVII wieku zrezygnowano z tych planów, a dzieła zniszczenia katedry dopełnił pożar z 1624 roku.
W 1629 Dorpat dostał się w ręce protestanckich Szwedów, którzy nie wykazywali większego zainteresowania losami zrujnowanej katedry. Podczas szwedzkiego panowania kościół nadal niszczał. Okoliczny teren był wykorzystywany aż do XVIII wieku jako cmentarz, a główna budowla jako stodoła i spichrz. W latach 60-tych XVIII wieku obie wieże rozebrano do wysokości nawy głównej i przebudowano na platformę dla armat. W 1802 miało miejsce drugie otwarcie dorpackiego uniwersytetu, w związku z którym na zlecenie cara Aleksandra I architekt Johann Wilhelm Krause opracował projekt przebudowy prezbiterium katedry na bibliotekę uniwersytecką. Prace przystosowawcze trwały od 1804 do 1807 roku. W latach 1927-1928 bibliotekę rozbudowano, kolejne zmiany przeprowadzano w latach 60-tych XX wieku. Dopiero w 1981 zbudowano dla potrzeb uniwersytetu nowy gmach biblioteki, a w opróżnionym byłym prezbiterium katedry urządzono Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Tartu.
Architektura
Katedra u schyłku średniowiecza osiągnęła formę orientowanej budowli, z korpusem o kształcie trójnawowej bazyliki, po którego wschodniej stronie usytuowano także trójnawowe, ale halowe prezbiterium z obejściem (bez wieńca kaplica), a po stronie zachodniej fasadę z parą masywnych, bliźniaczych wież o charakterze obronnym. Długość całkowita kościoła osiągnęła aż 91,6 metra, szerokość korpusu 30,9 metra, a pierwotna wysokość wież dochodziła do 66 metrów. Budowlę uzupełniała czworoboczna kaplica po południowej stronie prezbiterium. Katedrę pierwotnie otaczał cmentarz i domy członków kapituły katedralnej oraz kamienny mur z którym za pomocą drewnianego pomostu połączona była wieża południowa.
Korpus nawowy złożony był z trzech naw rozciągniętych na długości ośmiu przęseł, z prostokątnymi przęsłami w nawie głównej usytuowanymi dłuższymi bokami prostopadle do osi kościoła oraz z przęsłami na planie kwadratów w nawach bocznych. W przestrzenie pomiędzy przyporami od północy i południa wstawiono wąskie boczne kaplice, pomiędzy którymi na wysokości piątych przęseł od zachodu znalazły się w otwartych przedsionkach wejścia dla wiernych. Główne, ceremonialne wejście do katedry umieszczono po stronie zachodniej. Przed wzniesieniem masywu zachodniego otwierało się ono na przedsionek i emporą w zachodniej części korpusu. Dodatkowe portale z otwartymi kruchtami między przyporami funkcjonowały też od północy i południa przed nawami bocznymi. W XV wieku ostrołukowy, uskokowy portal przepruto w przestrzeni pomiędzy wieżami, skąd przejście wiodło do kruchty międzywieżowej.
Wnętrze korpusu nawowego rozdzielone zostało wysokimi, ostrołucznymi arkadami tworzonymi przez ośmioboczne filary. W nawie głównej poziom triforium wyróżniony został triadami i czwórkami ostrołucznych wnęk, co było rzadkim rozwiązaniem na terenie Inflant, ale specyficznym dla Dorpatu (zastosowanym również w kościele parafialnym św. Jana). Między oknami clerestorium i arkadami opuszczono służki sklepienne, schodzące do posadzki po narożnikach filarów, których pozostałe rogi zostały identycznie oprofilowane. W nawach bocznych nad sklepieniami znajdowały się ostrołuczne łęki oporowe, prawdopodobnie w większości ukryte pod jednospadowymi dachami. Widoczne były tylko górne części przypór, rozdzielające trójdzielne okna nawy głównej. Elewacje zewnętrzne dolnych części korpusu były gładkie, ze względu na wypełnienie przestrzeni między przyporami kaplicami. Każdą z nich prawdopodobnie oświetlała para dwudzielnych okien.
Mury obejścia wokół prezbiterium powstawały dwuetapowo. Początkowo wzniesiono ściany zewnętrzne o wysokości około 5 metrów, gdyż najwyraźniej zaplanowano formę bazylikową, podobnie jak w korpusie nawowym. Później mury zewnętrzne podwyższono, aż do uzyskania kształtu halowego prezbiterium, a całość opięto wysokimi, trój- i dwuskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołukowe okna, dzielone laskowaniem na trzy prześwity każde. Wewnątrz cechę charakterystyczną prezbiterium stanowił pojedynczy filar osiowy, umieszczony na wschodnim krańcu, któremu odpowiadała osiowo umieszczona wschodnia przypora. Osiowy filar z pewnością rozpraszał wpadające od wschodu światło, nie był więc pożądany w miejscu przed głównym ołtarze, ale pod koniec XV wieku popularność zdobywały już wysokie nastawy ołtarzowe (retabulum), przy których rozproszenie na boki światła nie musiało być tak niekorzystne.
Kształt i rozmieszczenie filarów prezbiterium były zgodne z korpusem nawowym, ale wewnętrzna przestrzeń prezbiterium była wyjątkowo nieregularna. Wyraźnie rozminięto filary w stosunku do przypór ścian wzdłużnych, w niektórych przypadkach aż o ponad jeden metr, również kierunki przypór obejścia nie zostały skorelowane z filarami i przęsłami skrajnej części budowli. Filary nie wpisały się dobrze w pierwotny plan kościoła, zapewne ze względu na przeciągające się prace budowlane i zmiany planów.
Stan obecny
Współcześnie katedra jest jednym z symboli architektonicznych Tartu i jednym z najwspanialszych, a zarazem najbardziej monumentalnym spośród zabytków sakralnej ceglanej architektury gotyckiej na obszarze Inflant (obok średniowiecznej katedry w Rydze). We wschodniej części byłej katedry, czyli dawnym prezbiterium, mieści się obecnie Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Tartu. Przechowuje ono historyczne pamiątki związane z uniwersytetem, przyrządy naukowe i cenny księgozbiór. Pozostałą część katedry zabezpieczono w postaci trwałej ruiny, która jest udostępniona do zwiedzania od poniedziałku do niedzieli w godz. 11.00–17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Tartu toomkiriku kooriosa kujunemisest, „Kunstiteaduslikke uurimusi”, 3/4 (2003).
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.