Historia
Pierwsze informacje o wzgórzu zamkowym (est. Toompea) związane były z wydarzeniami z 1219 roku, w którym to według kronikarza Henryka Łotysza wojska duńskie Waldemara II odniosły zwycięstwo nad tubylcami i zajęły pogański gród Lyndanisse plemienia Revalian, przy którym następnie rozwinęło się miasto Tallinn (niem. Reval). Duńczycy na miejscu grodu wznieśli pierwszy zamek („Castrum Danorum”) o bliżej nieznanej formie, zapewne jeszcze konstrukcji drewniano – ziemnej. Wszystkie próby jego odbicia przez Bałtów zakończyły się niepowodzeniem.
W 1227 roku zakon kawalerów mieczowych wykorzystał osłabienie duńskiego królestwa i zagarnął północną część Inflant. Prawdopodobnie w tym okresie powstał pierwszy murowany zamek, w którym ulokowano komturię. Po klęsce w bitwie pod Szawlami w 1236 roku, kawalerowie mieczowi zmuszeni zostali do połączenia się z zakonem krzyżackim i oddania w 1238 roku na mocy układu ze Stensby Tallinna z powrotem Danii. Pod jej rządami zamek był do 1346 roku, kiedy to z powodu kłopotów finansowych północne Inflanty wraz z zamkiem w Tallinie zostały sprzedane Krzyżakom. Ci przystąpili do gruntownej przebudowy zamku, tak by mógł on spełniać wymogi siedziby konwentu. Zasadniczy etap tych prac budowlanych zakończył się przed końcem XIV wieku.
W 1560 roku zakon pod wodzą Philippa Schalla von Bella rozbity został przez siły cara Iwana Groźnego pod Ermes. Nie był w stanie zapewnić obrony poddanym, wskutek czego rok później Tallinn oddał się pod opiekę Szwecji. Jej wojska dwukrotnie obroniły miasto i zamek: na przełomie 1570 i 1571 roku oraz w 1577 roku, w obu przypadkach przed najazdami wojsk moskiewskich. Szwedzi po zakończeniu wojen inflanckich przekształcili tracący znaczenie militarne zamek w reprezentacyjne i administracyjne centrum władzy politycznej w Estonii.
W 1710 roku Szwecja utraciła terytorium dzisiejszej Estonii na rzecz cesarstwa rosyjskiego. Nowa administracja ostatecznie przekształciła zamek w pałac. We wschodniej części kompleksu zamkowego dobudowano między innymi skrzydło barokowe i neoklasycystyczne. Mieściły się w nim urzędy i kwatery mieszkalne gubernatora. W 1917 roku zamek górny spłonął w trakcie rewolucji lutowej. Po odbudowaniu umieszczono w nim więzienie, które częściowo rozebrano w 1920 roku, celem wybudowania budynku parlamentu ogłoszonej w 1918 roku republiki estońskiej.
Architektura
Zamek zbudowany został w południowej części wapiennego wzgórza, wydłużonego na linii południowy – zachód, północny – wschód, górującego około 50 metrami nad Zatoką Tallińską po stronie północnej. Zajął miejsce starszego pogańskiego grodu („castrum minus”), podczas gdy środkowa i północna część wzgórza pierwotnie mogła zostać przeznaczona na rozległe zewnętrzne podzamcze („castrum maius”), później przekształcone w katedralny kwartał średniowiecznego miasta z kuriami kanoników i biskupa. Po wschodniej stronie, na miejscu podgrodowej osady oraz osad targowych kupców niemieckich, skandynawskich i ruskich, rozwinęło się lokacyjne miasto, od końca XIII wieku otaczane murami obronnymi i oddzielone od zamku wysokimi zboczami wzgórza.
Zamek z drugiej połowy XIV wieku był założeniem wieloczłonowym na rzucie nieco zbliżonym do wydłużonego na osi północ – południe prostokąta, ale z murami po stronie zachodniej załamanymi ze względu na dostosowanie ich kształtu do krawędzi zbocza wzgórza. Całość posiadała około 132 metry długości i od 56 do 75 metrów szerokości. Składała się ze rdzenia w postaci konwentualnego zamku górnego, otoczonego z trzech stron przez zewnętrzne obwarowania, które wydzielały dwa przedzamcza: południowe z prostokątnym dziedzińcem i północne na rzucie litery L. Jedynie zachodnia część zamku górnego skierowana była bezpośrednio w przedpole, ale jej ochronę zapewniały wysokie i strome stoki wzgórza. Na odcinkach chronionych mocnymi spadkami terenu utworzenie suchej fosy było zbędne, a nawet niemożliwe.
Zamek górny był czteroskrzydłową budowlą na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 52/43 x 40 metrów, z czworoboczną wieżą główną w narożniku południowo – wschodnim oraz z ryzalitem danskeru po stronie zachodniej, który ze względu na usytuowanie na zboczu otrzymał masywną część cokołową. Skrzydła zamku górnego zapewne nie były wysokie i nie przewyższały muru obronnego, tym bardziej iż przykrywały je charakterystyczne dachy jednospadowe, oparte o kurtyny. Na pierwszym piętrze tradycyjnie umieszczono wszystkie wymagane przez regułę pomieszczenia: dwunawowy refektarz w skrzydle wschodnim, dormitorium w skrzydle zachodnim (połączone z latrynami w danskerze) i kaplicę oraz kapitularz w skrzydle północnym, przy czym kaplica prawdopodobnie zajmowała narożnik północno – wschodni, celem właściwego zorientowania prezbiterium. W skrzydle południowym znajdowały się prywatne komnaty komtura. Pomieszczenia na parterze, takie jak kuchnia i spiżarnie, służyły celom gospodarczym. Wszystkie skrzydła połączono zewnętrznym krużgankiem obiegającym cały dziedziniec.
Prawdopodobnie jeszcze przed końcem XIV wieku w narożnikach zewnętrznego muru wzniesiono południowo – wschodnią sześcioboczną wieżę Stür den Kerl, oraz południowo – zachodnią wieżę cylindryczną nazwaną Pikk Hermann (Wysoki Hermann). Ta druga pierwotnie posiadała wysokość 35 metrów. Na początku XVI wieku podwyższona została do około 45 metrów, poprzez nadbudowanie najwyższą ósmą kondygnacją, osadzoną na kamiennych wspornikach tworzących ostrołukowe arkady. Obie wieże kontrolowały boczne furty podzamcza południowego oraz południowe przedpole zamku, gdzie cypel wzgórza wzmocniono niskim murem oporowym.
Przed połową XV stulecia podniesiono wysokość zewnętrznych murów obronnych, zrównanych poziomem z murami zamku górnego, a także dobudowano dwie dodatkowe wieże w narożach po północnej stronie przedzamcza: Landskrone na północnym – wschodzie i Pilsticker na północnym – zachodnie, przy czym ta ostatnia była jedynie obłą bartyzaną, nadwieszoną na narożniku murów. Ostateczny wygląd zamek osiągnął w pierwszej połowie XVI wieku, kiedy to wszystkie wieże, podobnie jak wspomniany Pikk Hermann, zostały podwyższone o najwyższe kondygnacje zwieńczone przedpiersiami osadzonymi na konsolach. Całość zamku w okresie późnego średniowiecza, poza najbezpieczniejszą, chronioną wysokimi skarpami stroną zachodnią, zabezpieczał zewnętrzny mur parchamu.
Stan obecny
Obecnie zamek Toompea jest siedzibą parlamentu estońskiego, rządu i najwyższych władz republiki. Jego charakterystyczna, średniowieczna wieża Długi Hermann o wysokości 45 metrów jest jednym z symboli stolicy. Poza nią oryginalny charakter zachowała zachodnia elewacja zamku, częściowo północna elewacja podzamcza i dwie wieże północne: Landskrone i Pilsticker. Pozostała część została gruntownie przebudowana, choć pierwotny układ zamku górnego i dwóch przedzamczy jest nadal czytelny, zwłaszcza na zdjęciach z dużej wysokości. Niestety zabytek nie jest udostępniony do zwiedzania, za wyjątkiem podziemi pod wieżą Pikk Hermann.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.