Historia
Budowę kościoła św. Mikołaja rozpoczęto w latach 30-tych XIII wieku i ukończono około ostatniego dziesięciolecia XIII wieku. Powstał on z fundacji przybyłych do Tallinna z Gotlandii kupców westfalskich, którzy osiedli po południowej stronie najstarszej części miasta. Wzniesiono wówczas trójnawowy korpus, prezbiterium z zakrystią, a także niską wieżę. Osada niemieckich kupców nie była jeszcze wówczas włączona w obręb miejskich murów obronnych, dlatego kościół mógł mieć znaczenie obronne, jako jedna z nielicznych murowanych budowli z masywnymi murami. Kiedy w XIV wieku miasto w pełni opasano murami, rola obronna kościoła straciła na znaczeniu, ale nadal pełnił on funkcję parafialną, jako jedna z dwóch far tallińskich.
W pierwszej połowie XIV wieku do kościoła dobudowana została północna kruchta. W 1342 roku w źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowana została kaplica św. Barbary, prawdopodobnie pierwotnie będąca karnerem przy sąsiednim cmentarzu. Rolę tą przestała pełnić pod koniec XIV wieku, kiedy to przystąpiono do późnogotyckiej przebudowy kościoła. Jako druga w latach 70-tych XIV wieku zbudowana została kaplica św. Mateusza. Następnie w pierwszej ćwierci XV wieku wzniesiono gotyckie prezbiterium z poligonalnym obejściem oraz nową zakrystię, a nawę główną podwyższono, nadając świątyni formę bazyliki. Prace te prawdopodobnie wykonano między 1405 a 1420 rokiem, a więc w bardzo szybkim tempie, jak na działalność budowlaną w średniowieczu.
W 1481 roku w kościele umieszczono nowy ołtarz główny, zamówiony w warsztacie Hermena Rode w Lubece, natomiast rok później we wnętrzu zamontowano pierwsze organy, zastąpione około 1490 nowymi, skonstruowanymi przez niejakiego Hermana Stüve z Wismaru. Równocześnie wciąż trwały prace remontowo – budowlane, bowiem w prowadzonej od 1465 roku księdze rachunkowej odnotowywano wypłaty dla mistrzów murarskich, kamieniarzy, robotników kruszących kamienie, kowali, furmanów, przewoźników, tragarzy, rzeźbiarzy, szklarzy, malarzy, stolarzy, wapienników oraz monterów rusztowań i zwykłych robotników. Co ciekawe przy budowie udział brały również kobiety, zwykle pracujące w parach lub czwórkach przy bliżej nieznanych zajęciach. Być może były one związane z nowym dachem nawy głównej kościoła, który założono w 1488 roku, albo z przeprowadzonym niewiele wcześniej tynkowaniem elewacji wieży. W latach 1484-1492 przebudowano i powiększono kaplicę św. Mateusza, przypuszczlanie pod nadzorem mistrza budowlanego Andreasa Kama, pracującego przy kościele od 1488 do śmierci w 1491 roku. Następnie w latach 1510-1515, przy udziale kamieniarza Andreasa Mora i jego pomocników podwyższono wieżę, na zakończenie prac zwieńczoną późnogotyckim hełmem.
Kościół św. Mikołaja był jedną z nielicznych świątyń Tallinna, która nie padła ofiarą reformacji w latach 1523-1524. Rada parafialna postanowiła zalać roztopionym ołowiem zamki kościoła, aby w ten sposób uniemożliwić wzburzonym tłumom wtargnięcie do jego wnętrza. Już jednak w 1533 roku kościół doznał pierwszych zniszczeń w wyniku pożaru, a w 1577 roku został uszkodzony w czasie oblężenia wojsk moskiewskich, których ostrzał między innymi naruszył konstrukcję dachu. Prace naprawcze konieczne były również po pożarze z 1624 roku, zwłaszcza w obszarze nawy północnej.
W latach 1685-1696 pod kierunkiem budowniczego miejskiego Georga Winklera i mistrza ciesielskiego Hansa Dorcha wzmocniono konstrukcję wieży, po raz kolejny podwyższono ją, zaś gotycki hełm zastąpiono barokowym. W 1768 i 1833 roku miały miejsce kolejne remonty wieży, restaurowano również w latach 1846-1850 chór i prezbiterium, ze względu na dostrzeżone pęknięcia murów i sklepień. Ciężkie straty przyniosła budowli druga wojna światowa. W 1944 roku kościół został zbombardowany przez wkraczające wojska sowieckie. Zniszczona została większość wnętrza, ale na szczęście najbardziej wartościowe dzieła sztuki udało się w porę wynieść i zabezpieczyć. Odbudowę rozpoczęto w 1953 roku i zakończono wraz z otwarciem muzeum w 1984 roku.
Architektura
Kościół św. Mikołaja zbudowany został na terenie osady kupców niemieckojęzycznych, usytuowanej po południowo – zachodniej stronie najstarszego rdzenia miasta, a zarazem po południowo – wschodniej stronie wzgórza zamkowego. W pierwszej ćwierci XIV wieku został wraz z sąsiednią zabudową włączony w obwód murów obronnych głównej części miasta. Jego fasada zachodnia skierowana była w stronę ulicy biegnącej równolegle do muru obronnego. Wolną przestrzeń na północy wykorzystano na przykościelny cmentarz z domem kustodii, natomiast na południu usytuowano dom plebani. Po wschodniej stronie kościoła w XIV wieku rozwinęła się gęsta zabudowa mieszkalna, podzielona na regularne działki.
W drugiej połowie XIII wieku kościół był budowlą trójnawową ze stosunkowo niedużym prezbiterium po stronie wschodniej, wzniesionym na planie zbliżonym do kwadratu i z zakrystią usytuowaną po jego północnej stronie. Od zachodu kościół posiadał już wówczas niską wieżę na rzucie kwadratu. W pierwszej połowie XIV wieku bryłę kościoła powiększono o kaplicą św. Barbary, pod koniec tamtego stulecia przeniesioną na północną stronę korpusu, gdzie uzyskała formę dwuprzęsłowego aneksu otwartego arkadami na nawę boczną. Wzniesiono także leżącą przy nawie północnej kruchtę. W latach 70-tych XIV przy południowej ścianie wieży utworzono kaplicę św. Mateusza, pierwotnie o niewielkich rozmiarach i jednoprzestrzennym wnętrzu. Późnoromański korpus nawowy posiadał sklepienia nad nawami bocznymi, wsparte na wewnętrznych lizenach. Podsklepione mogło być także nieduże prezbiterium, ale nad nawą główną zapewne znajdował się drewniany strop lub otwarta więźba dachowa.
W pierwszej ćwierci XV kościół gruntownie przebudowano. Wzniesiono wówczas gotyckie prezbiterium z poligonalnym obejściem i nową, dwuprzęsłową zakrystię. Nawę środkową podwyższono, przepruwając ją oknami nad nawami bocznymi, dzięki czemu kościół uzyskał formę bazyliki. Pod koniec XV wieku powiększono kruchtę północną, przekształconą w kaplicę św. Jerzego. Powiększono również przywieżową kaplicę św. Mateusza, która uzyskała wówczas okazalszą formę budowli dwunawowej ze sklepieniem podtrzymywanym przez środkowy filar. W latach 1510-1515 podwyższono wieżę i zwieńczono ją późnogotyckim hełmem z miedzianej blachy, w którego narożach u podstawy dodano cztery wieżyczki.
Korpus kościoła w XV wieku uzyskał jednolitą formę z nawami bocznymi płynnie przechodzącymi w obejście chóru. Całość otrzymała jednakową wysokość ze wspólnym dachem dwuspadowym nad częścią środkową i dachami pulpitowymi po bokach. Korpus opięty został od zewnątrz uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi utworzono wysokie, ostrołucznie zamknięte okna naw bocznych i obejścia. W nawie głównej i chórze okna utworzono mniejsze, także ostrołuczne, przebite na gładkiej powierzchni ścian. Bardziej dekoracyjną formę uzyskały elewacje górnych partii wieży z półkolistymi wysokimi blendami. Ostrołucznymi blendami o piramidalnym układzie udekorowano południowy szczyt kaplicy św. Mateusza, przy czym archiwoltę każdej blendy wypełniono trójlistnym ślepym maswerkiem. Być może podobnie zdobionymi szczytami zwieńczone były aneksy po północnej stronie kościoła. Wejścia do kościoła skierowane były głównie w stronę północną, tamtędy bowiem przebiegała przed cmentarzem ruchliwa ulica. Ostrołuczny i profilowany portal znajdował się w przyziemiu wieży oraz w nawie bocznej w drugim przęśle od zachodu. Po przeciwnej stronie korpusu już od XIII wieku znajdował się wczesnogotycki portal z trójliściem wpisanym w archiwoltę.
Wnętrze kościoła podzielone zostało w korpusie nawowym na trzy nawy po cztery przęsła, prostokątne w części środkowej, zbliżone do kwadratów w nawach bocznych. W obejściu przęsła utworzono trapezowate i romboidalne, natomiast chór i prezbiterium podzielono na jedno przęsło prostokątne i zamykające przęsło na rzucie trapezu. Podział na nawy w XV wieku zapewniły czworoboczne filary z gzymsami w strefie kapitelowej, na których osadzono ostrołuczne, lekko sfazowane arkady. Sfazowane zostały również cokoły filarów międznawowych. Stare lizeny w nawach bocznych przestały wówczas pełnić swą pierwotną funkcję, bowiem podział na przęsła w późnogotyckim korpusie został nieco przesunięty i osie filarów nie zostały zrównane z osiami lizen. Gurty późnogotyckich sklepień oparto na wspornikach nadwieszonych na ścianach i filarach międzynawowych.
Stan obecny
Kościół św. Mikołaja (est. Niguliste Kirik) jest jednym z głównych średniowiecznych zabytków sakralnych Tallina, tym cenniejszym, iż całe wyposażenie uratowane podczas drugiej wojny światowej powróciło do świątyni. Budowla nie uniknęła jednak zniszczeń, zwłaszcza w okresie II wojny światowej, przez co zachodnia i środkowa część jej nawy głównej musiała być rekonstruowana. Kaplice po północnej stronie kościoła zostały przebudowane w okresie nowożytnym, barokową formę ma obecnie także hełm wieży, osadzony na XVII-wiecznej najwyższej kondygnacji. Obramienia okien uległy przekształceniom w połowie XIX wieku, wewnątrz w XX wieku odbudowana musiała zostać od podstaw większość filarów międzynawowych i sklepień. Oryginalne sklepienie wraz z systemem podtrzymywania przetrwało II wojnę światową w kaplicy św. Mateusza, jednym z nielicznych w całości nienaruszonych pomieszczeń kościoła.
Obecnie kościół przeznaczony jest na salę wystawową sztuki średniowiecznej pod opieką Muzeum Sztuki Estonii. Ponieważ jego wnętrze ma doskonałą akustykę, jest wykorzystywane także jako sala koncertowa. Najcenniejszym elementem średniowiecznego wyposażenia jest ołtarz wykonany w latach 1478-1481 w warsztacie mistrza Hermena Rode. W kaplicy św. Antoniego (pierwotnie pod wezwaniem św. Mateusza) zachowało się malowidło mistrza Bernta Notke z Lubeki, przedstawiające wykonany pod koniec XV wieku taniec śmierci. Spośród detali architektonicznych przetrwały między innymi blendy szczytu kaplicy św. Mateusza, kilka gotyckich portali, wnęka ścienna z maswerkową archiwoltą w południowej części ambitu oraz szereg ściennych nisz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kala T., Ergänzungen zu den an der Nikolaikirche in Reval/Tallinn in der zweiten Hälfte des 15. und dem ersten Viertel des 16. Jahrhunderts arbeitenden Meistern und Arbeitern, „Baltic Journal of Art History”, 2/2010.
Lumiste M., Kangropool R., Niguliste kirik, Tallinn 1990.
Markus K., Tooming K., Hiliskeskaegsest Niguliste kirikust hingepalvete ja eneseeksponeerimise peeglis, „Acta Historica Tallinnensia”, 16/2011.