Historia
Kościół św. Ducha został ufundowany pod koniec XIII wieku, wówczas jeszcze jako kaplica przynależna do sąsiedniego przytułku o tym samym wezwaniu. Uczęszczali do niej początkowo głównie chorzy pensjonariusze szpitala oraz miejska biedota, lecz później także i bogaci kupcy zrzeszeni w położonej naprzeciwko Wielkiej Gildii. Dzięki temu kaplica stała się najbardziej egalitarną świątynią w mieście, zaś zabudowania szpitala użytkowane były również przez różnorodne stowarzyszenia miejskie. W XIV wieku kaplicę opisywano nawet jako „ratuszową”, gdyż odbywały się w niej nabożeństwa związane z sesjami rady miejskiej.
Po raz pierwszy kaplica św. Ducha odnotowana została pośrednio w przekazach pisanych w 1316 roku, kiedy to wspomniany został związany z nią ksiądz. Przebudowa do formy bardziej okazałego kościoła trwała od około połowy XIV wieku, kiedy to w księgach miejskich odnotowano przekazanie wapna na prace budowlane. Następnie w latach 60-tych XIV wieku zapisano kilkukrotnie datki pieniężne od bogatych mieszczan na budowę kościoła Ducha Świętego („ad sanctum spiritum ad fabricam”, „ad structuram s. Spiritus intra murum”), a w 1365 roku wspomniano o kaplicy i przytułku („capella domus St. Spiritus et pauperum”). Przebudowę zakończono prawdopodobnie w czwartej ćwierci XIV stulecia lub najpóźniej na początku XV stulecia.
W 1433 roku miał miejsce wielki pożar miasta, ale kościół św. Ducha prawdopodobnie nie odniósł większych zniszczeń, gdyż nieodległy ratusz i budynek cechowy zostały dotknięte ogniem w małym stopniu. Uszkodzona musiała zostać pierwotna wieża kościoła, bowiem jeszcze w tym samym roku odlano nowy dzwon. O samej wieży pierwsza wzmianka pisemna pojawiła się dopiero w 1498 roku, kiedy to w księdze miejskiej zapisano wydatki dla niejakiego Didricka na złocenie i malowanie hełmu, czy też iglicy. Sam kościół musiał posiadać wówczas bogate wyposażenie, o czym świadczył odnotowany w drugiej ćwierci XV wieku przypadek kradzieży posągów, sreber, kosztownych szat i obrazów. Jak w większości średniowiecznych świątyń, w kościele św. Ducha przed reformacją funkcjonowało wiele ołtarzy (św. Krzyża, św. Macieja, św. Bartłomieja, św. Gangulfa, św. Szymona i Judy, św. Antoniego, Mariacki), fundowanych przez bogatych mieszczan i bractwa. W 1483 roku ufundowany został nowy, późnogotycki ołtarz główny, wykonany przez mistrza Bernta Notke.
W 1524 roku na fali reformacji kościół św. Ducha przejęła miejscowa społeczność protestancka. Wkrótce stał się on dla niej jedną z najważniejszych świątyń w Tallinie, w której kazania głoszono nie tylko w języku niemieckim, ale i w estońskim. Luterański pastor związany z kościołem św. Ducha, Johann Koell, przeszedł do historii jako autor najstarszej zachowanej książki wydrukowanej w języku estońskim, a kolejny z XVI-wiecznych proboszczów, Balthasar Russow, pozostawił po sobie jedną z pierwszych inflanckich kronik (Chronica der Provinz Lyfflandt).
W drugiej połowie XVII wieku wieża kościelna otrzymała nowy barokowy hełm. Ponadto w 1684 roku na zewnętrznej elewacji korpusu kościoła zamontowano najstarszy w mieście publiczny zegar. We wnętrzu najpoważniejszą zmianą było wstawienie bocznych empor, charakterystycznych dla liturgii protestanckiej. Wraz z reformacją nastąpiła wymiana większości średniowiecznego wyposażenia budowli, wpierw na renesansowe, następnie barokowe. W XVIII i XIX stuleciu ograniczano się do prac remontowych, nie podejmując żadnych większych przekształceń budowli. W 1901 roku w trakcie remontu na podwórzu kościelnym wybuchł pożar, w trakcie którego co prawda zabytkowa budowla nie ucierpiała, ale spłonęła szopa z tymczasowo przeniesionym średniowiecznym obrazem.
Architektura
Kościół św. Ducha zbudowany został po północnej stronie placu rynkowego, blisko jego północno – wschodniego narożnika, z którym prawdopodobnie łączył się wąską uliczką przebiegającą przed zachodnią elewacją. W średniowieczu sąsiadował z budynkiem przytułku i najpewniej częściowo, od południa, otoczony był cmentarzem. Od końca XIV wieku kościół składał się z mocno wydłużonego korpusu na planie prostokąta wewnętrznej długości 36,3 metry i szerokości 13,1 metrów, przy którym po stronie wschodniej znajdowało się nietypowo usytuowane czworoboczne prezbiterium o wymiarach 9,2 x 7,2 metra, niesymetrycznie umieszczone przy północnej części wschodniej elewacji korpusu. Zapewne zostało ono dobudowano w trakcie gotyckiej przebudowy z XIV wieku, kiedy to ilość wolnego miejsca przy kościele była już niewystarczająca. Po stronie zachodniej najpóźniej w 1433 roku w korpus wtopiono smukłą wieloboczną wieżę.
Krótsze ściany korpusu budynku ozdobione zostały gotyckimi szczytami schodkowymi, pomiędzy którymi umieszczono długi dwuspadowy dach. W ścianach wzdłużnych przepruto stosunkowo duże, trójdzielne, obustronnie rozglifione okna o ostrołucznych zamknięciach, nieco mniejsze w części prezbiterialnej. Pojedyncze okno osiowe oświetliło też prezbiterium od strony wschodniej, a kolejne, jako jedyne czterodzielne, umieszczono we wschodnim murze nawy południowej. Wszystkie okna wypełniono kamiennymi maswerkami, operującymi motywami ostrołuków, trójliści i czwórliści. Najbogatsze formy i układ zastosowano w oknie czterodzielnym, gdzie między innymi zdwojono środkowe płatki trójliści i umieszczono rozety ośmiopłatkowe. W zachodniej części ściany południowej pozostawiono jedno mniejsze okno jednodzielne z trójlistnym zamknięciem, utworzone zapewne jeszcze przed przebudową z drugiej połowy XIV wieku. Wejście do kościoła umieszczono w zachodniej części ściany północnej korpusu, gdzie utworzono uskokowy portal z profilowaną archiwoltą o ostrołucznym zamknięciu. Kolejny, prostszy portal wejściowy zlokalizowano we wschodniej części ściany południowej i w ścianie zachodniej.
Wnętrze korpusu podzielone zostało na pięć przęseł i dwie nawy. W trzeciej ćwierci XIV wieku pierwotny drewniany, płaski strop zastąpiono sklepieniami krzyżowymi, bezżebrowymi, rozdzielonymi szerokimi, ostrołucznymi gurtami. Gurty oparto na czterech czworobocznych filarach oraz na podłużnych wspornikach osadzonych na ścianach. Wewnętrzne elewacje w południowej i północnej ścianie korpusu urozmaicono półkolistymi wnękami różnej wielkości. Prezbiterium połączono z nawą północną ostrołuczną, nieprofilowaną arkadą tęczy oraz trzema stopniami, koniecznymi ze względu na wyższy poziom posadzki wschodniej części kościoła. Nad prezbiterium rozpostarto jednoprzęsłowe sklepienie krzyżowe, oparte w narożnikach pomieszczenia na wspornikach.
Stan obecny
Kościół św. Ducha (est. Püha Vaimu Kirik) wtopiony jest obecnie w ciasną zabudowę starówki. Zachował do dnia dzisiejszego XIV-wieczną bryłę, lekko zatartą od strony zewnętrznej barokowym hełmem wieży i nowożytną zakrystią przy prezbiterium, a wewnątrz bocznymi emporami. W kościele przetrwała znaczna ilość gotyckich detali architektonicznych, takich jak maswerki okienne, okazały portal północny, czy sklepienia wraz z systemem podtrzymywania. Spośród zachowanego średniowiecznego wyposażenia wyróżnia się gotycki krzyż oraz cenny dwuskrzydłowy ołtarz autorstwa mistrza Bernta Notkego z 1483 roku. Zachował się ponadto dzwon z 1433 roku, jeden z najstarszych na terenie Estonii (widnieje na nim napis: „Jako dziewczyna biłam zarówno służącą, panią, jak i pana, nikt nie może mnie za to winić”).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Naha J., Peets H., Tallinna Püha Vaimu kirik, ehitus, ajalugu ja kunstivarad, Tallinn 1933.
Neumann W., Nottbeck E., Geschichte und Kunstdenkmäler der Stadt Reval, Zweiter Band, Reval 1904.