Historia
Klasztor dominikański pod wezwaniem św. Katarzyny funkcjonował w Tallinie prawdopodobnie już od 1229-1239 roku, a na nowym miejscu po krótkiej przerwie od 1246 roku, kiedy to decyzją kapituły prowincjonalnej zakonu odbywającej się w Ribe, do Tallina wysłany został przeor Daniel z Visby wraz z jedenastoma mnichami. W latach 60-tych XIII wieku zakonnicy otrzymali duży kawałek ziemi na obrzeżach miasta, początkowo poza murami miejskimi, na skraju ścieżki prowadzącej do portu. W połowie XIII wieku linia brzegowa i port znajdowały się o wiele bliżej miasta, co miało korzystny wpływ na ekonomiczny rozwój klasztoru, pośredniczącego w handlu rybami i innymi towarami sprowadzanymi drogą morską. Istotne również były związki zakonników z Bractwem Czarnogłowych z Tallina, które przekazywało darowizny materialne do klasztoru, za co mnisi z kolei patronowali członkom wspólnoty. Dzięki korzystnemu położeniu i wsparciu konwent mógł się szybko rozwijać.
Budowę murowanych zabudowań klasztornych i kościoła rozpoczęto około lat 60-tych XIII wieku. Pod koniec XIII stulecia kościół i przynajmniej część wschodniego skrzydła klauzury zostały prawdopodobnie ukończone. Poważne prace budowlane w kościele i klauzurze miały miejsce także pod koniec XIV i na początku XV wieku. Około 1500 roku utworzono nowy refektarz w skrzydle północnym oraz przebudowano krużganki. Na początku XVI wieku zespół klasztorny uzyskał ostateczny, pełny wygląd, choć prace budowlane wzmiankowane były również w źródłach pisanych z lat dwudziestych XVI wieku, czyli bezpośrednio przed reformacją i zamknięciem konwentu.
Klasztor zniszczony został w czasach reformacji, w 1524 roku, gdy rozszalały tłum wtargnął do kościoła i zmusił mnichów do opuszczenia miasta. Majątek ruchomy zakonu i jego zabudowania został uznany za własność miasta. Niestety w wyniku pożaru z 1531 roku kościół oraz część budynków wschodniego i północnego skrzydła uległy uszkodzeniu. Od tamtego czasu były one zamieszkiwane przez biedotę i bezdomnych. Do częściowych wyburzeń, głównie północnego skrzydła klasztoru, doszło w 1841 roku z powodu budowy nowego, pobliskiego kościoła św. Piotra i Pawła. Także w XIX stuleciu zawaliła się większość murów zaniedbanego i zrujnowanego kościoła klasztornego. W 1920 roku rozebrano pomieszczenia dawnego skrzydła zachodniego klauzury, a dopiero w latach 50-tych i 60-tych XX wieku na terenie klasztoru zaczęto prowadzić badania archeologiczne i prace konserwatorskie.
Architektura
Klasztor dominikański założony został we wschodniej części średniowiecznego miasta, sąsiadował więc z trzech stron z wąskimi ulicami i parcelami zabudowań mieszkalnych, a z czwartej, wschodniej strony z miejskimi murami obronnymi, na odcinku pomiędzy basztami Hellemana i Za Mnichami. Główną częścią klasztoru był położony w jego południowej części kościół św. Katarzyny, z którym sąsiadował od północy otoczony krużgankami niezbyt duży wirydarz na rzucie prostokąta. Przy dziedzińcu znajdowały się trzy skrzydła klauzury, ponadto przy murze klasztornym od północy i południa oraz w zachodniej części klasztoru mieściły się dodatkowe zabudowania gospodarcze (z narożnikiem korpusu kościoła stykał się budynek spichlerza, nietypowo połączony krużgankiem z wirydarzem, w pobliżu musiały się również znajdować stajnie, browar i rożnego rodzaju składy, wiadomo także, że na terenie klasztoru działała szkoła).
Kościół klasztorny był okazały, choć o stosunkowo prostym układzie. Był jednym z największych budynków w średniowiecznym Tallinie. Jego długość całkowita wynosiła 67,7 metra, szerokość 18,5 metra, a powierzchnia 1219 metrów kwadratowych. Ostatecznie pod koniec średniowiecza posiadał on formę budowli trójnawowej w układzie halowym, ośmioprzęsłowym, z pojedynczym przęsłem pięciobocznego zamknięcia na wschodzie, na przedłużeniu nawy głównej, wysuniętego z bryły korpusu jako wieloboczna apsyda. Po stronie południowo – wschodniej w narożniku budowli umieszczono smukłą wieżyczkę, pełniącą rolę dzwonnicy i klatki schodowej. Z zewnątrz kościół posiadał proste elewacje, przyporami opięta była jedynie apsyda. Nawy boczne i pośrednio nawę główną oświetlały duże ostrołukowe okna z maswerkami, częściowo ozdobione kolorowymi witrażami. Odległości pomiędzy osiami okien były takie same, nie licząc drobnych odchyleń typowych dla średniowiecznych budowli. Portale wejściowe uzyskały dekoracyjne formy, zwłaszcza ostrołuczny, uskokowy portal zachodni z bogato profilowaną archiwoltą i pasami fryzów w strefie kapitelowej (po lewej stronie płaskorzeźbione liście winorośli, po prawej liście dębu z żołędziami).
Wnętrze kościoła podzielono na ogólnodostępną dla mieszczan nawę oraz chór i prezbiterium z których korzystali wyłącznie zakonnicy. Części te rozdzielała przegroda lektorium lub krata. Całość kościoła zwieńczono wysokimi sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, przy czym we wschodniej apsydzie osadzono dwa dodatkowe żebra, celem utworzenia układu sześciodzielnego. Oprócz apsydy kościół podzielono w nawie głównej na osiem prostokątnych przęseł z dłuższymi bokami umieszczonymi poprzecznie do osi oraz na osiem prostokątnych przęseł w każdej nawie bocznej, gdzie osie wzdłużne były równoległe do osi kościoła. Zgodnie z zasadami konstrukcyjnymi okresu gotyku osie filarów i osie przęseł odpowiadały osiom okien ścian wzdłużnych. Pod chórem znajdowała się sklepiona krypta o czterech nawach i sześciu przęsłach, której część była używana przez mnichów, a z części w XV/XVI wieku korzystała rada miejska, przechowująca tam działa. Wystrój kościoła wzbogacały liczne ołtarze (w szczytowym okresie rozwoju było ich około piętnastu), fundowane przez mieszczan i miejskie cechy. Elewacje wewnętrzne i detale architektoniczne kościoła zdobione były barwnymi malowidłami.
Położone na północ od kościoła zabudowania klasztorne otoczyły trzema skrzydłami oraz krużgankami wirydarz o czworobocznym kształcie. Krużganki od strony zewnętrznej wzmocnione były przyporami, pomiędzy którymi osadzono wysokie ostrołuczne okna z dwudzielnymi maswerkami, unikalne pośród otworów tworzonych na terenach wirydarzy. Przynajmniej w części założenia krużganki były dwukondygnacyjne oraz przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Zapewniały dostęp do wszystkich najważniejszych pomieszczeń i kościoła, bez potrzeby wychodzenia na zimno i niepogodę. Szczególnie ważne było połączenie dormitorium w skrzydle wschodnim ze świątynią, za pomocą drugiej kondygnacji krużganka, dzięki czemu bracia mogli szybko udawać się na nocne i poranne modlitwy. Na dziedzińcu klasztornym znajdowała się studnia zaopatrująca konwent w wodę pitną i użytkową oraz mały ogródek, a po kasacie klasztoru dominikanów arsenał przeniesiony przez radę miejską.
Spośród zabudowań klauzury najważniejszym było skrzydło wschodnie, podpiwniczone i dwukondygnacyjne, mieszczące najważniejsze pomieszczenia klasztoru. Od strony kościoła znajdowała się w nim trójprzęsłowa zakrystia. Następnie ulokowany był kapitularz o kwadratowym rzucie ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na środkowym filarze. Za nim mieściło się wąskie pomieszczenie, później wykorzystywane jako biblioteka oraz w narożniku duża sala starego refektarza. Na piętrze usytuowane było dormitorium braci, które w okresie późnego średniowiecza podzielono na małe cele lekkimi ścianami działowymi. Zwierzchnik klasztoru miał najpewniej osobne, większe pomieszczenie, podobnie jak niektórzy ważniejsi bracia. W skrzydle północnym mieścił się wzniesiony w późnym okresie średniowiecza tzw. nowy refektarz, bardziej okazały i obszerniejszy od starego. Była to dwunawowa sala o długości czterech przęseł, przykryta sklepieniem podtrzymywanym przez trzy filary. Większość dwukondygnacyjnego skrzydła zachodniego wypełniała sala konwersów. Prawdopodobnie znajdowała się tam również kuchnia klasztorna i inne pomieszczenia gospodarcze.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała część wirydarza i otaczających go od wschodu i zachodu budynków klasztornych oraz krużganków (odcinek zachodni, część południowego). We wschodnim skrzydle zachowały się wszystkie ważniejsze pomieszczenia klasztoru: kapitularz, domniemana biblioteka, część dawnego refektarza, dormitorium i zakrystia. Skrzydło północne klasztoru niestety w XIX wieku przekształcone zostało na kościół. W wyniku pożaru z 1531 roku i dwóch zawaleń z XIX wieku z kościoła klasztornego w całości zachowały się tylko fundamenty, częściowo sklepiona krypta pod chórem, dwa zachodnie portale wejściowe, dolna strefa ściany zachodniej i południowej oraz częściowo ściana północna, dolna część wieży i część murów apsydy. Zamurowane otwory okienne widnieją w zachodniej części ściany północnej i we wschodniej części ściany południowej. Z wnętrza kościoła, oprócz wspomnianej krypty, do dziś zachowały się jedynie podstawy filarów, żebra sklepień odkryte podczas badań archeologicznych, maswerki okienne oraz fragmenty witraży i szkła. Łącznie ruiny konwentu św. Katarzyny (est. Püha Katariina Klooster) stanowią jeden z lepiej zachowanych miejskich kompleksów klasztornych na terenie dawnych Inflant, a zarazem jedyny częściowo tam zachowany konwent zakonu żebraczego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Kühnert E., Das Dominikanerkloster zu Reval, Reval 1926.