Historia
Klasztor brygidek z kościołem pod wezwaniem św. Brygidy został założony w 1407 roku. Fundacja ta powstała przy wsparciu Zakonu Krzyżackiego, ale głównie dzięki wsparciu trzech zamożnych kupców: Hinricha Huxera, Gerlicha Kruse i Hinricha Swalbarta, z których część została później mnichami. W fundację zaangażowany był także szwedzki konwent z miasta Vadstena, który w 1410 roku wysłał delegację do biskupa Tallina i mistrza inflanckiej gałęzi Zakonu Krzyżackiego, by wystosowali petycję do papieża Jana XXIII o potwierdzenie założenia i przywilejów klasztoru, oficjalnie nazwanego Vallis Mariae, co też stało się rok później.
Początkowo zabudowania klasztoru były drewniane, natomiast wznoszenie murowanych rozpoczęto w 1417 roku, po uzyskaniu pozwolenia na korzystanie z kamieniołomu, pięć lat po przybyciu pierwszych sióstr z macierzystego zgromadzenia. Opóźnienie rozpoczęcia prac budowlanych związane było z konfliktem z magistratem Tallinna, który próbował przenieść konwent w głąb kraju. Gdy spór został zażegnany ostateczną decyzją wielkiego mistrza z 1416 roku, prace budowlane prowadzone były już sprawnie i kościół klasztorny został wyświęcony w 1436 roku przez biskupa Heinricha II. Rozbudowa konwentu miała miejsce jeszcze na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to dobudowano dużą kaplicę w południowo – wschodnim narożniku kościoła oraz sześcioboczną kaplicę przed kościołem. W ukończonym klasztorze żyli zarówno mężczyźni jak i kobiety, zlokalizowani w odgrodzonych zabudowaniach i zasiadający w różnych miejscach w kościele. Klasztor był największym konwentem w Inflantach, łącznie przebywało w nim do 85 braci i sióstr.
Upadek klasztoru rozpoczął się już w 1525 roku w związku z postępującą reformacją, choć pozwolono mu nadal funkcjonować. W 1564 roku w klasztorze wybuchł wielki pożar, a w 1575 roku, w czasie wojny inflanckiej, został on zaatakowany przez wojska Iwana Groźnego, które zrabowały i podpaliły zabudowania konwentu. Od tego czasu pozostawał w ruinie. Mimo iż został opuszczony, przez długi czas wykorzystywany był przez lokalnych mieszkańców jako cmentarz, a część pomieszczeń klasztornych była użytkowana aż do początku XVIII wieku.
Architektura
Klasztor został założony poza murami miejskimi, na wschód od średniowiecznego miasta, przy drodze z Tallinna do Narvy, na dużej działce, którą ograniczała od południa rzeka Birgitten Bach (Pirita), a od wschodu wpadający do niej mniejszy strumień. Rdzeniem założenia był okazały kościół klasztorny, sąsiadujący od południa i północy z zabudowaniami klauzur: tymi pierwszymi dla braci, a drugimi dla sióstr. W pobliżu rozrzucone były również liczne dodatkowe zabudowania, przeważnie o charakterze gospodarczym, w pewnym oddaleniu znajdował się też szpital (infirmeria), usytuowany w północno – wschodniej części zespołu klasztornego. Po zachodniej stronie kościoła wzniesiono bardziej wyjątkową budowlę, wolnostojącą, sześcioboczną kaplicę, opiętą w narożach przyporami.
Kościół klasztorny był obszerną budowlą halową (choć pierwotnie planowaną jako bazylika, o czym świadczyły nisko położone wsporniki), trójnawową, ośmioprzęsłową, na planie prostokąta o wymiarach 24×56 metrów, z masywnymi, dwuskokowymi przyporami wzmacniającymi z zewnątrz każdą, wysoką na 20 metrów ścianę. Dodatkowo w południowo – zachodnim rogu wzniesiono kaplicę św. Michała, która była budowlą salową z trójbocznym zamknięciem na wschodzie.
W kościołach brygidek istniały bardzo specyficzne przepisy budowlane, które pod Tallinnem zrealizowano jedynie częściowo. Kościół musiał być zwrócony ołtarzem na zachód zamiast tradycyjnie na wschód, ale w estońskim kościele św. Brygidy obszar chóru zorientowano na wschód, a główne wejście do kościoła tradycyjnie znalazło się na zachodzie. Było to oczywiście spowodowane względami praktycznymi, ponieważ droga biegła na zachód od kościoła, a od wschodu kościół graniczył ze strumieniem. Dlatego też najbardziej dekoracyjny wygląd uzyskała fasada zachodnia świątyni, udekorowana wspaniałym, trójkątnym szczytem o wysokości 35 metrów. Przedzieliło go pięć wysokich, ostrołukowo zwieńczonych blend, w których znalazły się mniejsze blendy ostrołukowe, krzyżowe i koliste, a także otwory okienne o różnych wykrojach. Poniżej szczytu przepruto trzy relatywnie nieduże okna ostrołuczne, pierwotnie wypełnione maswerkami, a na osi uskokowy portal wejściowy flankowany dwoma małymi niszami o dwuściennych zamknięciach. Prawdopodobnie pierwotnie znajdowały się w nich rzeźbione figury lub kaganki, czy też świece.
Ściany wzdłużne kościoła rozdzielały wspomniane przypory, pomiędzy którymi umieszczono sześć ostrołukowych, wysokich okien od południa i pięć w ścianie północnej. Bardziej nietypowo rozwiązano ścianę wschodnią, wzmocnioną dwoma przyporami z pojedynczymi oknami na zakończeniu naw bocznych i dwoma oknami oświetlającymi nawę główną. Wszystkie one ozdobione były maswerkami. W południowo – wschodnim narożniku kościoła znajdowały się w grubości muru spiralne schody prowadzące do przestrzeni ponad sklepieniami, a przy ścianie wschodniej zakrystia.
Wewnątrz kościół podzielono na dwie równe części przegrodą lektorium: część zachodnia, do której można było wejść przez portal w fasadzie, była otwarta dla świeckich, wschodnia należała natomiast wyłącznie do mieszkańców klasztoru. Część wschodnią również podzielono: bracia zasiadali na parterze chóru, dla zakonnic zaś wydzielono w północnej nawie duży balkon – emporę. Kościół charakteryzował się dużą ilością ściennych wnęk, w których przynajmniej części znajdowały się ołtarze (w szczytowym okresie było ich co najmniej 20).
Na północ od kościoła znajdowały się zabudowania klauzury sióstr, otaczające wraz ze świątynią oraz czterema ciągami krużganków ulokowany wewnątrz prostokątny wirydarz. Co najmniej południowa strona krużganków była dwukondygnacyjna i poprowadzona otworami przeprutymi przez przypory kościoła. Centralnym budynkiem wirydarza był domniemany dom opatki, znajdujący się bardzo nietypowo na dziedzińcu klasztornym. Początkowo była to budowla kamienno – drewniana, na co wskazywałaby mała grubość ścian. Posiadała murowaną piwnicę w której północnej części znajdował się piec typu hypocaustum, ogrzewający nagrzanym powietrzem pomieszczenia na wyższej kondygnacji. Piwnica mieściła również kwadratową w planie salę mieszkalną o wymiarach 5,8 x 6,1 metra, przykrytą czterema przęsłami sklepienia opartego na środkowym, sześciobocznym filarze, oraz w narożniku północno – zachodnim niewielką sień, z której kamienne schody z dziewięcioma stopniami i wysokością 1,8 metra wiodły na zewnątrz. W drugim etapie budynek powiększono po wschodniej stronie, gdzie ustawiono pomieszczenie o wymiarach 9,8 x 11 metrów. Ponadto po stronie północnej wzniesiono aneks o murowanej komorze na nieczystości pod ziemią i drewnianej części naziemnej, pełniącej rolę latryny. Wejście do niej znajdowało się od zachodu, z krużganka.
Spośród trzech skrzydeł klauzury sióstr najbardziej luźną zabudowę miała część zachodnia, być może pierwotnie wzniesiona częściowo w konstrukcji drewnianej. Wschodnie skrzydło dla odmiany rozciągało się aż za kościół, gdzie istniało jedyne bezpośrednie połączenie z męską częścią klasztoru. Parlatorium to (rozmównica) podzielone było przegrodami, a komunikacja możliwa była tylko przez specjalne okienka. Ponadto w skrzydle wschodnim mieściły się pomieszczenia gospodarcze oraz klasztorna kuchnia i pracownia sióstr, najbardziej wysunięta ku północy. Północną część klauzury zaprojektowano najbardziej okazale, z trójprzęsłową, dwunawową salą kapitulną ogrzewaną piecem hypocaustum, dwoma mniejszymi ogrzewanymi refektarzami i dużym, choć nieogrzewanym, refektarzem dla gości. Wszystkie te pomieszczenia zwieńczone były sklepieniami. Wchodziło się do nich od strony krużganka, jedynie refektarz dla gości miał osobne wejście w ścianie północnej, co oznaczało, że można było do niego wejść spoza klauzury. Ponieważ istniały klatki schodowe, można przypuszczać, że skrzydło północne było dwukondygnacyjne, a jego górną część zajmowało dormitorium sióstr. Z narożnika północno – wschodniego w stronę rzeki wybiegał ganek mieszczący na zakończeniu latryny.
Na południe od kościoła znajdowała się klauzura braci, w której mogło przebywać maksymalnie 25 mnichów (dla porównania klauzura północna podobno przeznaczona była aż dla 60 sióstr). Co najmniej z trzech stron (od zachodu, północy i wschodu), a być może i z każdej strony, wirydarz otaczały krużganki, przy czym ich wschodnia część w bardzo nietypowy sposób poprowadzona została po zewnętrznej stronie zabudowań, tuż nad strumieniem. Pozwoliło to na lepsze połączenie z parlatorium znajdującym się za prezbiterium kościoła. Krużganek północny został zbudowany jako przejście przez przypory podtrzymujące sklepienia kościoła, ale w odróżnieniu od odpowiedniego krużganka zakonnic, ten był parterowy. Skrzydło wschodnie zabudowań braci było dwukondygnacyjne. Od północy w dolnej części mieściło obszerny, dwunawowy, trójprzęsłowy refektarz, ogrzewany piecem hypocaustum. Mniejsze pomieszczenie na południe od refektarza przeznaczone było do podawania posiłków, gdyż w ścianie między nimi widoczny jest otwór do serwowania jedzenia. Wskazuje to na ulokowanie także w pobliżu kuchni, lecz dokładny układ tej części klasztoru pozostaje nieznany.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z pierwotnego konwentu (est. Pirita Klooster) przetrwał kościół klasztorny, w postaci bardzo dobrze zachowanej trwałej ruiny z wszystkimi ścianami, a jedynie bez wewnętrznych filarów i zadaszenia. Z pozostałych zabudowań klasztornych pozostały tylko fundamenty, częściowo krużganki i pomieszczenia piwniczne. Klasztor udostępniony jest do zwiedzania, odbywają się w nim także liczne imprezy plenerowe, m.in. Festiwal Brygidy, koncert muzyki klasycznej i sakralnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Rajamaa R., Pirita kloostri asutamine ja üles- ehitamine 1407–1436 Rootsi allikate valguses, „Kunstiteaduslikke Uurimusi”, 16 (4), 2007.
Tamm J., Residences of abbesses in Estonian monastic architecture, based on the examples of St Michael’s Cistercian convent in Tallinn and the Brigittine convent in Pirita, „Baltic Journal of Art History”, vol. 2 (2010).