Historia
Tallin czyli dawny Rewel był drugim największym miastem średniowiecznych Inflant, najdalej na północ wysuniętym członkiem niemieckiej Hanzy, a także siedzibą biskupstwa. Pierwotnie stanowił stolicę duńskiej części Inflant, a po podporządkowaniu się zakonowi krzyżackiemu był najdalszą komturią krzyżacką. Po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1219 roku, w kronice Henryka Łotysza, opisującej lądowanie krzyżowców duńskiego króla Waldemara II w prowincji Rewel („ad Revelensem provinciam”), na terenie, który zapewne był wówczas jeszcze słabo zaludniony. Po wyjeździe Waldemara wzgórze Toompea stało się ośrodkiem administracyjnym Duńczyków, zaś u jego stóp w ciągu kolejnych kilkunastu lat rozwinęła się osada, a następnie miasto. Po raz pierwszy zostało ono nazwane terminem „civitas” w dokumencie z 1238 roku.
W 1248 roku Eryk IV nadał Rewlowi przywileje wzorowane na prawach mieszczan lubeckich, które wraz z rosnącą rolą handlu morskiego spowodowały szybki rozwój miasta. Nie powstrzymało tego trendu nawet powstanie Estów w noc św. Jerzego, w wyniku którego Dania w 1346 roku zdecydowała się sprzedać północne Inflanty wraz z Rewlem zakonowi krzyżackiemu. Ten chcąc uniknąć konfliktów z bogatym mieszczaństwem, potwierdził wszystkie dotychczasowe prawa miejskie i dodatkowo zwolnił mieszczan z obowiązku udziału w wyprawach zbrojnych na Ruś i Litwę. Bogactwo miasta przejawiało się w liczbie zakładanych w Rewlu gildii kupieckich i rzemieślniczych. Obok najstarszej gildii św. Olafa oraz św. Kanuta, od 1363 roku istniała tzw. wielka gildia kupiecka, a od 1399 roku działało Bractwo Czarnogłowych. Jeszcze wyraźniejszym wyznacznikiem dobrobytu mieszczan było polepszanie ich warunków mieszkaniowych, widoczne nie tylko w powiększającym się obszarze miasta, jak i jakości zabudowań.
Przyrost ludności w Rewlu był bardzo szybki, szacunkowo w XIV-wiecznym mieście mieszkało około 5 tysięcy ludności, natomiast w XVI stuleciu już około 6,6 tysiąca. Wraz ze wzrostem liczby mieszkańców postępował proces zagęszczania zabudowy miasta i przekształcania pierwotnych drewnianych i szachulcowych konstrukcji na murowane. Pierwsze kamienne domy powstały w mieście przypuszczalnie już około połowy XIII wieku, a z pewnością istniały w czwartej ćwierci XIII wieku. Na szerszą skalę zabudowa murowana zaczęła się pojawiać w Rewlu w XIV stuleciu, gdy ostatecznie utrwalił się układ hanzeatyckiego miasta, powstałego przede wszystkim za sprawą kultury typowej dla kupieckich miast północnych Niemiec, ale również rzemieślniczych ośrodków z południowej Skandynawii i północno – zachodniej Rosji, oraz rodzimych elementów bałtyjskich.
Pod koniec XVI wieku, po zakończeniu wojny inflanckiej, Rewel wraz z północną częścią Inflant przypadł Szwecji, pod rządami której pozostał przez sto lat. Był to okres w którym rozpoczęła się stopniowa wymiana średniowiecznej zabudowy miejskiej na nowożytną, wpierw o stylistyce renesansowej, następnie barokowej. Proces ten przyspieszać musiał zwłaszcza po klęskach żywiołowych, takich jak pożar z 1684 roku. W trakcie wielkiej wojny północnej, w 1710 roku car Piotr I zajął Estonię, przy czym Rewel poddany został bez walk, co oszczędziło miastu zniszczeń. Niestety na znaczną wymianę miejskiej zabudowy mieszkalnej, kosztem zwłaszcza tej najstarszej, wpłynął XIX-wieczny okres pokoju. Miasto pozostało w rękach Rosji aż do 1918 roku, gdy po ogłoszeniu niepodległości Republiki Estońskiej stolica oficjalnie zyskała nazwę Tallinn. W trakcie II wojny światowej szczęśliwie uniknęła ona poważnych zniszczeń, dzięki czemu ocalało wiele średniowiecznych zabytków miasta.
Architektura
Podstawowy układ średniowiecznego miasta ukształtował się pod panowaniem królów duńskich. Rewel podzielony był wówczas na tzw. miasto górne z katedrą i zamkiem oraz kupiecko – rzemieślnicze miasto dolne z głównym rynkiem. Jako, iż Rewel nie znajdował się nad rzeką, nie posiadał typowego dla miast hanzeatyckich długiego nabrzeża i prostopadłych do niego ulic. Ułożone były one nieregularnie, a rynek z najważniejszymi zabudowaniami znajdował się w pewnym oddaleniu od portu. Drogi pokrywano kawałkami płaskiego wapienia i kamieniem eratycznym, rzadziej moszczono drewnem. Bardziej systematyczne pokrywanie ulic brukiem rozpoczęto prawdopodobnie w ostatniej ćwierci XIII wieku.
Najwcześniejsze domostwa rewelskie były drewniane, o konstrukcji zrębowej i słupowej, a także szachulcowe, co pozwalało stawiać wyższe budynki w ciasnej, ograniczonej obwarowaniami przestrzeni miasta. Wraz ze wzrostem zamożności ze znacznej części terytorium miasta usunięto pozostałości starszej zabudowy drewnianej, często aż do poziomu naturalnego podłoża. Następnie posesje pokrywano warstwą gliny lub piasku w celu izolacji i stabilizacji gruntu, a dopiero wtedy rozpoczynano budowę domów z kamienia. Jedynie w rejonach bardziej stabilnych pod względem geologicznym i wodnym najstarsza zabudowa kamienna wznosiła się bezpośrednio na naturalnym podłożu. Tam też ograniczano się zgodnie z ówczesną tradycją budowlaną do wykopu fundamentowego o głębokości do 0,5 metra.
Kamienne domy z XIV wieku były w Rewlu w większości typowymi gotyckimi kamienicami północnego regionu hanzeatyckiego, które łączyły w sobie funkcje domu mieszkalnego i spichrza. Były to budynki typu szczytowego, z kalenicami ułożonymi prostopadle do ulic i z trójkątnymi szczytami zwróconymi ku placom i drogom. Przed fasadami domów często znajdowały się szyje piwniczne i przedproża, czyli parterowe tarasy poprzedzające wejścia do budynku. Fasady kamienic gotyckich były bogato zdobione profilowanymi wnękami, fryzami, gzymsami i blendami, wypełnionymi ornamentyką w typowo gotyckich motywach ostrołuków, trójliści, czy też rybich pęcherzy. Otwory okienne w przyziemiu miały formy ostrołuczne, w okresie późnego gotyku czworoboczne z kamiennymi krzyżami dzielącymi na mniejsze prześwity. Na piętrach okna były mniejsze, a często jednymi umieszczanymi tam otworami były zamykane odcinkowo włazy do ładowania towarów we wnętrzach spichrzów.
Głównym elementem wnętrz gotyckich kamienic w Rewlu była wielka sień, znajdująca się na przedzie parteru i często sięgająca dwóch kondygnacji. Jako najobszerniejsze pomieszczenie w całym budynku, posiadała ognisko, gdzie przygotowywano posiłki, służyła też jako miejsce prowadzenia handlu oraz warsztat rzemieślniczy. Kolejna izba znajdowała się na parterze w trakcie tylnym. Pełniła ona funkcje reprezentacyjne i była ogrzewana piecem typu hypocaustum, zlokalizowanym w piwnicy. Podobną funkcję miały izby na pierwszym piętrze w trakcie tylnym. Pomieszczenia magazynowe znajdowały się na wyższych piętrach, skąd towary mogły być wnoszone i rozładowywane za pomocą żurawi zamontowanych w fasadach budynków. Najniżej położone były piwnice lub sutereny, w średniowieczu często zamieszkałe, lecz służące głównie za chłodne magazyny lub piwiarnie.
Stan obecny
W Tallinie zachowało się wiele średniowiecznych, gotyckich kamienic. Wśród nich wymienić można zespół trzech gotyckich budynków z XIV wieku, obecnie pełniących funkcję hotelu przy ulicy Pikk 71, tzw. Trzy Siostry (Kolm Õde), oraz kolejny zespół trzech średniowiecznych kamienic nazwanych Trzej Bracia (Kolm Venda) przy ulicy Lai 38. Także pod numerem Lai 23 znajduje się w pełni zachowany gotycki dom. Kolejna średniowieczna kamienica, niestety z częściowo przebudowaną fasadą, znajduje się pod adresem
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Russow E., Tallinna lätted, „Tuna”, 2/2019.