Historia
Zamek powstał na miejscu drewniano-ziemnego grodu pogańskich Estów, zdobytego przez duńskich krzyżowców Waldemara II w 1219 roku. Tereny te po podziale Inflant nie zostały włączone do władztwa zakonu kawalerów mieczowych, inkorporowanego później do zakonu krzyżackiego, ale zostały przyznane królom duńskim, pod rządami których około połowy XIII wieku wzniesiono pierwsze kamienne obwarowania nazwane Wesenberg, czy też Wesenborg. Rezydujących na zamku burgrabiów po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych w 1252 roku.
Zamek odegrał istotną rolę w czasie wojny z Rusią, kiedy to w 1268 roku znaleźli w nim schronienie pozostali przy życiu katoliccy uczestnicy rozegranej nieopodal bitwy. Stoczyły ją sojusznicze wojska duńskie, biskupstwa dorpackiego oraz inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, pokonane przez oddziały z Pskowa i Nowogrodu pod dowództwem wielkiego księcia włodzimiersko-suzdalskiego Dymitra Aleksandrowicza. Zwycięskie wojska po starciu nie podjęły próby zdobycia Wesenbergu, prawdopodobnie uznanego za zbyt silny, i zadowoliwszy się grabieżą okolicy, powróciły na wschód.
W 1346 roku, będąca w kryzysie i zagrożona buntami Dania, sprzedała północną część Inflant zakonowi krzyżackiemu, który przekazał ją w zarząd mistrzowi inflanckiemu Goswinowi von Herike. Wesenberg stał się zamkiem zakonnym i siedzibą wójta krzyżackiego, a w konsekwencji został wówczas przebudowany i powiększony. Prace budowlane trwały zapewne jeszcze w drugiej połowie XIV wieku. Co więcej w XV stuleciu zamek wzmocniono, wprowadzając elementy służące do obrony przy użyciu broni palnej (półkolista wieża działowa przy bramie na podzamczu).
W 1558 roku pod murami zamku pojawiły się wojska moskiewskie Iwana Groźnego. Obrona nie trwała długo, gdyż nieliczna i zdemoralizowana załoga krzyżacka pod dowództwem Gerharda Huyn von Amstenraide poddała się i opuściła warownię. Kilkanaście lat później została ona zdobyta przez Szwedów, którzy po 1581 roku dobudowali do zamku dwa nowożytne bastiony. Następnie po wybuchu wojny polsko-szwedzkiej w 1602 roku, budowla zajęta została przez oddziały polsko-litewskie. Formalnie Wesenberg nie został przyłączony do Rzeczpospolitej, gdyż już w 1605 roku szwedzka kontrofensywa odbiła twierdzę. W trakcie tych walk zamek doznał poważnych zniszczeń i ostatecznie utracił znaczenie militarne. W 1618 roku został podarowany holenderskiemu ambasadorowi Reinholdowi von Brederode, lecz ani on, ani żaden z kolejnych prywatnych właścicieli nie podjęli się odbudowy. Co więcej część zamkowych murów wykorzystano po rozbiórce do odbudowy miasta. Pierwsze prace konserwatorskie rozpoczęto około 1901 roku.
Architektura
Wesenberg zbudowany został na podłużnym, niezbyt wysokim wzniesieniu o stosunkowo stromych jednak zboczach. W połowie XIII wieku był prostą, bezwieżową budowlą na rzucie nieregularnego pięcioboku. Jego mury częściowo wkomponowano w XIV wieku w większe założenie dwuczłonowe, które wykorzystało dwa odcinki zachodniego muru obronnego oraz partie wtopione w skrzydła północne i zachodnie. Powiększony zamek składał się odtąd z górnego dziedzińca w części północnej i przedzamcza od strony południowej. Po wschodniej stronie zamku znajdowała się osada, od 1302 roku posiadająca status miasta, ale nie otoczona murami obronnymi.
Zamek górny utworzony został na planie nieregularnego czworoboku, nieco zbliżonego do kwadratu. Składał się z czterech trójkondygnacyjnych skrzydeł, otaczających dziedziniec z częściowo murowanymi krużgankami. Charakterystyczne było zwężanie się ku północy grubości muru wschodniego i szerokości wschodnich pomieszczeń, dzięki czemu zapewne architekci chcieli nadać dziedzińcowi kształt zbliżony do regularnego czworoboku, zgodnie z normami reguły zakonnej. W zachodnie skrzydło zamku górnego wtopiona została masywna czworoboczna wieżę główna. Ponadto narożnik północno – zachodni ochraniał dodatkowy mur zewnętrzny.
Najbardziej reprezentacyjnym skrzydłem zamku górnego było południowe, zwrócone fasadą na podzamcze, którego znaczenie podkreślały dwie późniejsze narożne wieże, obie wzniesione na planie czworoboków. Najważniejsze komnaty znajdowały się prawdopodobnie na pierwszym piętrze, ogrzewanym za pomocą pieców typu hypocaustum, umieszczonych na niższej kondygnacji. System taki posiadało każde z czterech skrzydeł zamku. Większość komnat na piętrze była sklepiona. Pośród nich musiały znajdować się prywatne kwatery wójta, kaplica, refektarz. Przyziemie zapewne zajmowały komory gospodarcze, takie jak kuchnia, piekarnia, czy spiżarnie.
Podzamcze Wesenbergu charakteryzowało się obszernym dziedzińcem, brakiem przekopu przed wjazdem na zamek górny i zabudową gospodarczą, w dużej części konstrukcji drewnianej, przystawioną do wewnętrznych elewacji muru obronnego. Główną bramę umieszczono w kącie utworzonym przez mury podzamcza i zamku górnego, z którego mogła być flankowana. Strzegła jej jedna z wież skrzydła południowego oraz przysadzista półokrągła wieża, będąca prawdopodobnie najpóźniejszym dodatkiem do średniowiecznego systemu obronnego zamku. Co ciekawe zamek górny posiadał drugą bramę wjazdową od strony północnej, niezależną od południowego połączenia z podzamczem, przypuszczalnie pozostałą jeszcze po duńskim zamku z XIII wieku.
Stan obecny
Zamek zachowany jest dziś w postaci imponującej trwałej ruiny. Na terenie zamku górnego w najlepszym stanie przetrwało skrzydło południowe wraz z dwoma narożnymi wieżami. Po wieży głównej, nie licząc przyziemia, pozostał jeden z narożników, znacznej wysokości sięga też narożnik północno – zachodni zamku górnego, przed którym wciąż widoczny jest niski mur zewnętrzny. Na podzamczu wyróżnia się zespół bramny z sąsiednią późnośredniowieczną wieżą działową. Opiekę nad zabytkiem sprawuje muzeum zamkowe, które organizuje liczne atrakcje, imprezy kulturalne, plenerowe oraz wystawy i inscenizacje historyczne. Od 1988 roku w Rakvere funkcjonuje wystawa znalezisk archeologicznych z terenu zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.