Historia
Kościół we wsi Puhja zbudowany został w XIV wieku. Prace budowlane miały miejsce przed 1397 rokiem, kiedy to został po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych. Być może inwestycję tą wsparła jedna z najbardziej wpływowych rodzin szlacheckich w diecezji dorpackiej, ród von Tiesenhausens. Jego przedstawiciele dzierżyli później prawo patronatu nad kościołem, a przy budowie przejęto motywy z dorpackiej katedry, takie jak zachodni przedsionek, empora, czy wnęki ołtarzy bocznych (w katedrze znajdowały się kaplice boczne). Wskazywałoby to na duże ambicje i chęć podniesienia, czy też unaocznienia statusu przez fundatorów.
Kościół św. Dionizego prawdopodobnie uległ zniszczeniu w trakcie kampanii wojennej z 1481 roku, prowadzonej przez wojska z Pskowa, Nowogrodu i Moskwy przeciwko inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego i jego sojusznikom. Pod koniec XV wieku, podczas prac remontowych dobudowano do jego korpusu wieżę nad fasadą oraz założono późnogotyckie sklepienie w prezbiterium.
W drugiej połowie XVI wieku, w trakcie wojen inflanckich, kościół jako jedna z nielicznych budowli sakralnych na terenie lądowej części Inflant nie uległ zniszczeniu. Szkody poniósł jednak w końcowym okresie wojny polsko – szwedzkiej z lat 1600-1629. Wyremontowano go w 1630 roku, a następnie w XVIII stuleciu, kiedy też wzniesiono barokową, drewnianą część wieży. Prowadzone w stylistyce neogotyckiej remonty i przekształcenia z XIX wieku dotyczyły głównie wnętrza budowli.
Architektura
Bryła kościoła utworzona została z korpusu o długości 20,2 metrów i szerokości 13,5 metrów oraz z prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 8 x 9,6 metra, obu wzniesionych z cegły. Z narożnika południowo – zachodniego korpusu wysunięta była obła wieżyczka schodowa, a nad zachodnią częścią korpusu w drugim etapie rozbudowy nadbudowana została niewielka wieża, wysunięta z fasady lekkim ryzalitem osadzonym na dwóch konsolach. Ponadto prawdopodobnie przed zachodnim wejściem znajdowała się kruchta wzorowana na przedsionku katedry z Dorpatu (Tartu). Kościół pierwotnie opięty był zewnętrznymi przyporami.
Fasada zachodnia korpusu kościoła uzyskała stosunkowo bogatą formę, o zarazem uderzającej asymetrii. Ostrołuczny, uskokowy, pozbawiony strefy kapitelowej portal główny, okno nad portalem i osadzona na konsolach wieża nie zostały umieszczone w tej samej osi, co zapewne wynikło z utworzenia okna i wieży w drugim etapie prac budowlanych. Wieża musiała zostać umieszczona dokładnie na osi szczytu, podczas gdy starszy portal był w stosunku do niego lekko przesunięty ku północy, a to ze względu na południową wieżyczkę narożną. Zarówno wieża jak i trójkątny szczyt udekorowane zostały wysmukłymi, zamkniętymi ostrołucznie blendami o układzie piramidalnym (dwie środkowe utworzono tej samej wysokości).
Wewnątrz kościoła zachodnią część korpusu pierwotnie wypełniała empora, ale została ona usunięta w chwili budowy wieży. Zarówno korpus nawowy jak i prezbiterium zostały wówczas podsklepione. W prezbiterium założono jednoprzęsłowe sklepienie gwiaździste czteroramienne, opuszczone na narożne, sięgające posadzki służki. Prezbiterium od korpusu oddzielono wysoką, ostrołuczną, pozbawioną profilowania arkadą tęczy. Po jej bokach od strony korpusu utworzono wnęki dla bocznych ołtarzy. Wnętrze korpusu w średniowieczu mogło być podzielone na trzy nawy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się średniowieczne mury obwodowe korpusu i prezbiterium oraz murowana część zachodniej wieży kościoła. Konstrukcja dachów, drewniana część wieży, drewniany strop nawy oraz zakrystia są dodatkami nowożytnymi i elementami współczesnymi. Nowożytne są dwie narożne przypory zachodnie, a dla odmiany nie zachowały się przypory średniowieczne, prawdopodobnie rozebrane w XVII wieku. Nie zachowało się sklepienie w korpusie nawowym, po którym widoczne są jedynie łuki tarczowe. Więcej szczęścia miało natomiast XV-wieczne sklepienie prezbiterium, jedno z nielicznych zachowanych na terenie diecezji dorpackiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.