Historia
Kościół św. Jakuba wzniesiony został przed połową XIV wieku, przypuszczalnie przez mistrza budowlanego związanego z architekturą czeską i przez warsztat o wysokiej klasy umiejętnościach, który pracował też przy nieodległym kościele w Valjala i na zamku Arensburg (co potwierdzałyby między innymi znaki kamieniarskie o kształcie tzw. wilczych haków). Prace rozpoczęto od prezbiterium i zakrystii, wzniesionych zapewne jeszcze w XIII stuleciu. Wraz z nimi zbudowana została również ściana wschodnia korpusu, ale jego pozostałe ściany wzniesiono dopiero w drugim etapie, w XIV stuleciu. Następnie około 1481-1486 roku dobudowana została wieża, w tym bowiem okresie ścięte zostały drzewa wykorzystane do utworzenia jej drewnianych elementów. Przy jej wznoszeniu mógł brać udział warsztat z Tallina.
Kościół w źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowany został dopiero w 1449 roku, w związku z podziałem diecezji Ozylii pomiędzy dwóch rywalizujących biskupów. W 1576 roku został spalony przez wojska moskiewskie, w trakcie wojny inflanckiej. Naprawy przeprowadzono prawdopodobnie na początku XVII wieku. W XVIII i przez większą część XIX stulecia świątynia unikała większych katastrof i przekształceń. W 1896 roku na skutek pożaru zniszczona została wieża, ponownie uszkodzona uderzeniem pioruna w 1922 roku. W 1924 roku założony został na niej nowy hełm. W 2007 roku kościół poddany został kompleksowym pracom renowacyjnym i badawczym.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamienia o dokładnie opracowanym licu. Utworzono go z prostokątnego w planie korpusu nawowego, nieco węższego i niższego prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu i zakrystii po jego północnej stronie. Wzniesiony w drugim etapie korpus wymurowany został mniej dokładnie niż wschodnia część kościoła, gdyż jego wewnętrzna szerokość przy fasadzie wyniosła 10,4 metra, a przy arkadzie tęczy 10 metrów. Pierwotnie, w chwili wznoszenia prezbiterium, korpus planowano o około jeden metr węższy, ale ostatecznie powiększono go, pozostawiając we wschodnich narożnikach ślady początkowych zamierzeń. Najpóźniejszym średniowiecznym elementem kościoła stała się smukła czworoboczna wieża, dostawiona na osi fasady zachodniej.
Od strony zewnętrznej prezbiterium i nawa opasane zostały cokołami z odmiennie profilowanymi gzymsami. Nawa kościoła od strony zewnętrznej opięta była smukłymi przyporami. Pomiędzy nimi od północy i południa przepruto po dwa ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. Po jednym, bardziej proporcjonalnym i regularnym, profilowanym otworze oświetlało od południa i wschodu prezbiterium. Tamtejsze okna wyróżniały się również doskonałym opracowaniem, a także wykonaniem obramień oraz parapetów z dużych bloków wapiennych, co wymagało dużej biegłości budowniczych w pracy kamieniarskiej. Ściany prezbiterium nie zostały podparte szkarpami, pomimo założenia wewnątrz sklepienia krzyżowo – żebrowego, opuszczonego na narożne wsporniki. Nawę podzielono na dwa rozdzielone gurtem przęsła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast nad zakrystią i przyziemiem wieży rozciągnięto sklepienie kolebkowe.
Wejście do kościoła było solidnie zabezpieczone. Portal zachodni w przyziemiu wieży blokowany był ryglem, zasuwanym do otworu w grubości muru. W podobny sposób zamykano drzwi z podwieżowej kruchty do nawy oraz z prezbiterium do zakrystii. W zakrystii proste schody w grubości ściany zachodniej i południowej prowadziły na poddasze nad sklepieniem, być może wykorzystywane jako tymczasowa kryjówka w czasach zagrożenia. W późniejszym okresie średniowiecza piętro nad zakrystią zostało przebudowane i wyposażone w kominek.
Wieża zachodnia uzyskała bardzo smukłe proporcje, utworzone za sprawą dużej wysokości i niewielkim rozmiarów w planie. Jej górna kondygnacja z pojedynczymi ostrołukowymi oknami z każdej strony, oprócz roli dzwonnicy prawdopodobnie pełniła też rolę strażniczo – obserwacyjną. Wieża zapewniała daleki ogląd okolicy, miała kontakt wzrokowy z wybrzeżem oraz z biskupim zamkiem Arensburg. Co więcej na jednym z jej pięter umieszczono kominek, zapewne przeznaczony dla strażnika, gdyż pomieszczenie to było zbyt małe dla stałego miejsca zamieszkania.
Stan obecny
Kościół zachował do dziś średniowieczne mury nawy, prezbiterium, zakrystii i wieży. Bryłę korpusu nieco deformują nowożytne, bardzo masywne przypory, które prawdopodobnie zastąpiły smuklejsze przypory średniowieczne. Pierwotna smukłość kościoła została też zaburzona za sprawą obniżonej nieco kalenicy dachu nawy i prezbiterium, przez co połacie dachu leżą obecnie pod mniejszym nachyleniem. Wewnątrz zachowały się średniowieczne sklepienia, ale nawa kościoła przytłoczona jest konstrukcją nowożytnej empory, dostawionej aż do trzech ścian, zaś dużą część prezbiterium przysłania barokowy ołtarz. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na precyzyjnie opracowane okna prezbiterium. Zachował się ponadto późnogotycki portal w przyziemiu wieży, portal zakrystii, czy dwa kominki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Püha kirikust, Kaarma käärkambrist ja Böömi meistritest Saaremaal, „Kaheaastaraamat 2009-2010”, Kuressaare 2011.
Alttoa K., Saaremaa kirikud. The churches on the island of Saaremaa, Tallinn 2003.
Tooming K., Püha kiriku ehitusloo ajalistest piiridest, „Kaheaastaraamat 2007-2008”, Kuressaare 2009.