Historia
Budowa krzyżackiego zamku w Oberpahlen według nowożytnego kronikarza Johanna Gottfrieda Arndta rozpoczęta miała zostać w 1272 roku. Z pewnością pierwsze prace budowlane podjęto w XIII wieku, podczas gdy zasadniczy kształt zamku uformowany został w XIV stuleciu. Był on w wówczas jednym z najważniejszych ośrodków kontrolowanych przez zakon w północno – wschodniej części Inflant i ważnym punktem na szlaku handlowym łączącym Rewel (Talinn) z Dorpatem (Tartu), rozbudowywanym i modernizowanym w XV oraz na początku XVI wieku, w związku z rozwojem sztuki wojennej i zwiększeniem powszechności broni palnej. Pierwszym potwierdzonym źródłowo wójtem Oberpahlen był Reinbert, sprawujący urząd około 1305 roku.
W drugiej połowie XVI stulecia zamek został zdobyty przez wojska Iwana Groźnego. Oberpahlen obrane zostało wówczas na siedzibę samozwańczego króla Inflant Magnusa, brata króla Danii i sojusznika Iwana Groźnego, który rezydował na zamku w latach 1570-1577. Zamiary utworzenia podległego, marionetkowego królestwa okazały się jednak nieudane, bowiem Magnus nawiązał tajne pertraktacje z polskim królem Stefanem Batorym, przez co został pojmany przez cara. Z tego powodu Oberpahlen przez cztery lata okupowały wojska moskiewskie, natomiast po przegranej przez Moskwę wojnie i rozejmie w Jamie Zapolskim z 1582 roku, zamek przemieniono w siedzibę polskiego starostwa, funkcjonującego od lat 80-tych XVI wieku do 1600 roku.
Od początku XVII wieku realną władzę nad zamkiem posiadała Szwecja, pod której panowaniem warownia utraciła znaczenie militarne. Jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku zamek wyremontowano, nadając mu z inicjatywy ówczesnego właściciela Hermana Wrangela formę nowożytnej rezydencji o renesansowej stylistyce. W nowej formie zamek przetrwał do czasu wojny północnej na początku XVIII stulecia, kiedy to został spustoszony przez rosyjskie oddziały w 1703 i 1707 roku. Remonty prowadzone w drugiej połowie XVIII stulecia w stylistyce barokowej jeszcze bardziej przekształciły pierwotne założenie. Pomimo nadania wówczas zamkowi bogatego wystroju, po I wojnie światowej Oberpahlen użytkowane było już jedynie częściowo. Podczas II wojny światowej w 1941 roku cały zabytkowy zespół uległ spaleniu. Prace restauratorskie podjęto dopiero od 1970 roku.
Architektura
Najstarszą murowaną częścią zamku był mur obwodowy oraz fosa, tworzące znacznych rozmiarów dziedziniec o zbliżonym do kwadratu kształcie. Długość jego boków przekraczała 100 metrów, co stanowiło duży obszar, wykorzystywany prawdopodobnie jako punkt zborny lub postojowy wojsk oraz miejsce schronienia okolicznej ludności na wypadek zagrożenia (104,3 metry po stronie północnej, 104,9 metrów po stronie południowej, 108,6 metrów po stronie wschodniej i 109,1 metrów po stronie zachodniej). Wysokość muru początkowo nie była zbyt duża i wynosiła jedynie około 3 metry. Znaczna była natomiast grubość muru, wynosząca od 2,6 metra w przyziemiu do 1,9 metra w górnej partii. Mur wyposażony był w drewniany, oparty na belkach ganek straży. Jeszcze w XIII wieku został podwyższony o 4,8 metra i wyposażony w nowy ganek straży, podparty belkami od strony dziedzińca. Fosa połączona była z nurtem rzeki płynącej po stronie północno – wschodniej.
W XIV wieku obok zabudowy drewnianej dziedzińca, we wschodnim narożu wzniesiono czworoboczny zamek górny o wymiarach 38,5 x 37,5 metra. Jego architektura, pomimo niskiej rangi Oberpahlen, wykorzystywała model krzyżackiego regularnego zamku konwentualnego o czterech skrzydłach zamykających wewnętrzny dziedziniec. W przyziemiu zapewne mieściły się pomieszczenia gospodarcze z kuchnią na czele oraz przejazd bramny pośrodku skrzydła południowo – zachodniego, od strony fasady flankowany parą blend i wnęk o ostrołucznych i trójlistnych zamknięciach. Na pierwszym piętrze pomiędzy kwadratowymi narożnymi pomieszczeniami umieszczono refektarz w części południowej, dormitorium w skrzydle wschodnim, czy kapitularz po stronie zachodniej. Komunikację między nimi zapewniały dwukondygnacyjne, pierwotnie drewniane krużganki. Pomieszczenia reprezentacyjne przykryte były ceglanymi sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, podpieranymi przez kamienne konsole. Trzecia kondygnacja pełniła funkcje magazynowe i obronne. Punktem obrony zamku górnego była również wieża w zachodnim narożniku, posiadająca masywną konstrukcję, lecz bez funkcji flankującej, gdyż nie wystawała przed lico murów połączonych z nią skrzydeł. Utworzono ją na rzucie czworoboku wielkości 10,1 x 10,8 metra, przy wysokości około 31 metrów.
Po utworzenia zamku górnego, pozostała część dziedzińca zamkowego zaczęła pełnić rolę podzamcza, na którym usytuowano przylegające do murów zabudowania gospodarcze (stajnie, spichrze, różnego rodzaju szopy, obory itp.) oraz konieczną do ich funkcjonowania studnię, usytuowaną mniej więcej pośrodku dziedzińca. Brama znajdowała się w części północnej, w pobliżu jednego z narożników zamku, gdzie zbudowano wysunięty w stronę fosy czworoboczny budynek bramny. Kolejne bramy znajdowały się po stronie południowej i zachodniej, przy czym zachodnia poprzedzona była poprowadzonym pod skosem w stosunku do kurtyny przedbramiem.
W narożnikach podzamcza, za wyjątkiem części zajmowanej przez zamek górny, znajdowały się niewielkie czworoboczne wieże o wymiarach 4,9 x 4,9 metra, od strony zewnętrznej obustronnie zlicowane z elewacjami kurtyn muru obwodowego. Posiadały one tylko jedną kondygnację powyżej ganku straży, gdzie ściany zewnętrzne stanowiło pogrubione przedpiersie, a ściany wewnętrzne utworzone były w konstrukcji szachulcowej. Wieże nie mogły więc pełnić funkcji flankującej, ale górowały nad chodnikami straży i mogły lepiej spełniać rolę strażniczo – obserwacyjną. Wejście na najwyższe kondygnacje wież możliwe było za pomocą drewnianych klatek schodowych. Podobnie drewniane schody wiodły na ganek w koronie muru obronnego.
W XV wieku mury obwodowe podzamcza po raz kolejny podwyższono, tym razem do wysokości około 11 metrów, za sprawą nadbudowania przedpiersia o około 2,2-3,1 metra, w którym utworzono otwory strzeleckie przystosowane do broni palnej. Rozwój artylerii spowodował także prace modernizacyjne na początku XVI wieku, gdy wzniesiono cylindryczną, trójkondygnacyjną wieżę artyleryjską, wysuniętą poza południowo – wschodnią linię muru podzamcza. Z murami zamku połączona została ona rodzajem szyi, zakończonej furtą przeprutą w kurtynie muru obronnego. Ponadto przesunięty został wówczas bieg fosy, by objęła ona wieżę wraz z otaczającym ją ziemnym bastionem. Bramę północną wzmocniono czworobocznym budynkiem ustawionym na terenie dziedzińca, połączonym z przedbramiem po stronie zewnętrznej, na którym utworzono platformę dla dział.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zamku przetrwał na całej długości mur zewnętrzny (podzamcza), nadal otoczony nawodnioną fosą. Na dziedzińcu podzamcza widać niezadaszone skrzydło południowo – zachodnie i odbudowane północno – zachodnie. Zamek górny jest obecnie wypalonym szkieletem średniowiecznej budowli, przekształconej na nowożytną rezydencję. Kryje ona resztki ceglanych, gotyckich łuków i blend. Gruntownie przebudowana została wieża armatnia z XVI wieku, która wraz z prowadzącą do niej szyją na dziś formę barokowego kościoła. Od 1997 roku na zamku działa lokalne muzeum poświęcone historii Põltsamaa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.