Historia
W drugiej połowie XIII wieku w Peude (est. Pöide) powstała mieszkalno – obronna siedziba krzyżackiego wójta, przeznaczona do administrowania majątkami zakonu we wschodniej części podbitej przez krzyżowców w 1227 roku wyspy Saremy (niem. Ösel). Wieżę zamkową, wykorzystywaną jako więzienie, wzmiankowano w źródłach pisanych w 1299 roku. W obrębie zamku funkcjonował również nieco starszy, późnoromański kościół, na przełomie XIII i XIV wieku powiększony do formy masywnej budowli sakralnej z wieżą. Pozostałe zabudowania zamku być może rozbudowano po 1302 roku, kiedy to zakon zawarł umowę z biskupem ozylskim Konradem.
Kościół i zamek zniszczone zostały przez ozylyjczyków w trakcie antyniemieckiego powstania z 1343 roku. Zamek jeśli został odbudowany w połowie XIV wieku, to tylko w niepełnym wymiarze, tak by mógł funkcjonować do czasu ukończenia zamku Soneburg, korzystniej położonego ze względu na posiadanie portu. Ostatnia wzmianka o krzyżackim wójcie Peude odnotowana została w przekazach pisemnych w 1347 roku, nadal jednak funkcjonował dawny kościół zamkowy, odtąd służący przede wszystkim miejscowej ludności. Przypuszczalnie ze względu na spore dochody, był on ważnym beneficjum nadawanym duchownym zakonnym. Od drugiej połowy XVI wieku, po sekularyzacji inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, prawo jego patronatu posiadać mogła miejscowa rodzina szlachecka Üxküll, która tuż obok kościoła wybudowała folwark.
Gotycki kościół przetrwał wojny inflanckie z drugiej połowy XVI wieku oraz wielką wojnę północną z początku XVIII stulecia. Został splądrowany w czasie drugiej wojny światowej, kiedy to służył również jako magazyn. W 1940 roku uległ spaleniu w wyniku uderzenia pioruna, co doprowadziło między innymi do utraty hełmu wieży, dachów i groźnych pęknięć murów. Kościół zaczął być stopniowo naprawiany od przełomu lat 50-tych i 60-tych XX wieku. Prace renowacyjne kontynuowano następnie w latach 90-tych. W 2014 roku nad korpusem kościoła założony został nowy dach.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku był budowlą czteroprzęsłową na rzucie prostokąta, po stronie wschodniej zamkniętą krótkim kwadratowym prezbiterium z półkolistą apsydą. Oświetlenie jego nawy stanowiły trzy półkoliste okna od północy, trzy od południa oraz zapewne dodatkowe w prezbiterium. Wejście wiodło portalem we wschodniej części ściany południowej i przypuszczalnie portalem zachodnim. Na przełomie XIII i XIV wieku stare prezbiterium z apsydą wyburzono, a następnie korpus kościoła przedłużono po stronie wschodniej. Podwyższono także wzdłużne mury obwodowe i dobudowano po stronie zachodniej masywną czworoboczną wieżę o szerokości równej z korpusem. Ostatecznie powstała jednonawowa budowla na planie wydłużonego prostokąta, nie posiadająca wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium.
Masywne mury kościoła rozdzielone zostały wąskimi i wysokimi, obustronnie rozglifionymi oknami o lancetowatych formach. Szersze okno wypełnione trójdzielnym maswerkiem oświetlało główny ołtarz przez ścianę wschodnią. Wieżę w przyziemiu oprócz niewielkich okien lancetowatych doświetlono okulusem umieszczonym na osi ściany zachodniej. Na piętrze wieży kościelnej w ścianie północnej umieszczono wejście, nad którymi przepruto otwór na belkę służącą do wciągania towarów z dziedzińca zamkowego. Kondygnacja ta wraz z wyższym piętrem służyła więc do celów magazynowych, czemu sprzyjały spore rozmiary o wymiarach około 10 x 12 metrów. Mury najwyższego piętra wieży rozdzielono niewielkimi otworami okiennymi, dwoma w ścianie zachodniej i trzema w ścianach północnej oraz południowej. Choć nie były zbyt duże, ich celem zapewne było zapewnienie słyszalności umieszczonych na samej górze dzwonów.
Wejście do gotyckiego kościoła wiodło poprzez osadzony w przyziemiu południowej elewacji wieży ostrołuczny, uskokowy portal wejściowy, natomiast starszy portal południowy z XIII wieku został zamurowany. Południowy portal kościoła był najsłabszym punktem obrony zamku, którego częścią był kościół, ale sama świątynia połączona była z zamkiem w przyziemiu tylko wąskim przejściem północnym w nawie. Był to bogaty portal z zewnętrzną ostrołuczną archiwoltą osadzoną na parze przyściennych kolumienek i z wewnętrznym profilowanym obramieniem o ostrołucznej archiwolcie osadzonej na zaoblonych ramionach, z trójlistnym tympanonem pośrodku. Ponadto kościół z południowym skrzydłem zamku łączyły dwa przejścia na poziomie piętra, osadzone kilka metrów nad poziomem posadzki przyziemia, prawdopodobnie dające dostęp do galerii w nawie.
Wewnątrz kościoła część kapłańska, prezbiterialna, oddzielona została od nawy wysoką ostrołuczną arkadą, usytuowaną na miejscu dawnej wschodniej ściany nawy z XIII wieku. Arkadą pierwotnie połączona była też nawa z przedsionkiem w przyziemiu wieży. Nawę podzielono na dwa kwadratowe przęsła przykryte sklepieniem krzyżowym bezżebrowym, rozdzielonym masywną gurtą opartą na krótkich, wielobocznych służkach i wspornikach z przedstawieniami figuralnymi. Przęsło prezbiterialne utworzono dłuższe, prostokątne, zwieńczone sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opuszczonym w narożnikach na sięgające posadzki służki, wyposażone w kapitele z płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi. Służki interesująco wkomponowano w rodzaj przyściennych czworobocznych, częściowo wydrążonych filarów ze sfazowanymi cokołami i profilowanymi gzymsami impostowymi.
Po północnej stronie kościoła na szerokim wzniesieniu znajdował się zamek, wzniesiony na rzucie zbliżonym do trapezu o rozmiarach około 60 x 45 metrów. Wschodnią część jego obwodu tworzyło podłużne skrzydło na rzucie prostokąta, przypuszczalnie o przeznaczeniu gospodarczym. Jego skrajną południową część zajmowała zakrystia kościoła, przebudowana po zniszczeniu zamku. Po stronie południowej z kościołem na całej długości bezpośrednio sąsiadowało wąskie skrzydło. Kolejne zabudowania znajdowały się po północnej stronie dziedzińca, gdzie tworzyły złożoną konstrukcję składającą się z wielu pomieszczeń podzielonych na dwie lub trzy odrębne części. Z nich być może środkową partię stanowiła znana z przekazów pisemnych wieża, choć nie można wykluczyć, iż wzmianka z 1299 roku odnosiła się do wieży kościelnej. Jedynie zachodnia strona dziedzińca zamknięta była niezabudowanym murem obronnym. Jako, że tylko z tamtej strony stoki wzgórza były łagodne, znajdowała się tam brama wjazdowa do zamku.
Stan obecny
Kościół w Pöide należy do najcenniejszych zabytków gotyckich na terenie Estonii, a co więcej zawiera on w sobie pozostałości starszej, XIII-wiecznej świątyni (ściany północna i południowa nawy wraz z zamurowanymi portalami oraz pozostałościami pierwotnych okien). Pomimo pożarów i nowożytnych przekształceń zachował średniowieczne sklepienia wraz z systemem podtrzymywania, oryginalne otwory okienne, w tym okazałe okno z maswerkiem, uszkodzone portale z XIV wieku, czy gotyckie wnęki ścienne w prezbiterium. Kościół w Pöide jest też jedynym na terenie Estonii przykładem połączenia świątyni parafialnej z zabudowaniami zamku. Niestety położony po północnej stronie kościoła zamek w większości nie zachował się. Za wyjątkiem pomieszczenia zakrystii znajdującej się na skraju dawnego skrzydła wschodniego, widoczne są po nim jedynie skromne relikty murów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Kadakas V., Kreem J., Der Baukompex von Peude auf Ösel. Eine frühe Ordensburg mit einem Nachleben? [w:] Das Leben im Ordenshaus: Vorträge der Tagung der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens in Tallinn 2014, Weimar 2019.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.