Historia
Średniowieczna Parnawa (niem. Pernau) była w istocie dwoma organizmami miejskimi, z których starsza osada prawobrzeżne należała do biskupstwa ozylskiego, a lewobrzeżna do zakonu krzyżackiego. Pomimo iż obydwa posiadały porty na wielkim szlaku handlowym prowadzącym na Ruś, to jednak tylko krzyżacka Parnawa osiągnęła status pełnoprawnego członka niemieckiej Hanzy i rozwinęła się w jedno z najważniejszych miast średniowiecznych Inflant. W 1263 roku najazd pogańskich Litwinów zniszczył prawobrzeżną Parnawę, a biskupi przenieśli się do położonego na północ Haapsalu. Wykorzystują tą sytuację inflancki mistrz krajowy Konrad von Mandern w 1265 roku rozkazał wznieść na lewym brzegu rzeki zamek konwentualny, mający stanowić siedzibę krzyżackiej komturii. Na początku XIV wieku ukształtował się również układ zabudowy Nowej Parnawy, która została w drugiej połowie tamtego stulecia otoczona obwodem kamiennych murów obronnych, zintegrowanych z zamkiem krzyżackim.
W okresie późnego średniowiecza nieszczęścia omijały obydwa parnawskie miasta i zamek. Dopiero w 1473 roku pozbawiona obwarowań Stara Parnawa została złupiona przez bałtyckich piratów. W 1560 roku komtur parnawski Rutger Wolf przekazał zamek i miasto reprezentantom Litwy, jednak Parnawa nie obroniła się przed wojskami Iwana Groźnego, które w 1578 roku na cztery lata zajęły miasto i zamek. Po odzyskaniu w 1582 roku przez Rzeczpospolitą, stało się ono stolicą polskiego województwa. Jedną z ważniejszych decyzji władz polskich było zlikwidowanie starej Parnawy i przesiedlenie wszystkich mieszkańców na lewy brzeg rzeki. W 1617 roku miastem zawładnęli Szwedzi, których rządy trwały do 1710 roku, kiedy to władzę przejęli Rosjanie. Zamek znajdował się już wówczas w ruinie, natomiast średniowieczne obwarowania miejskie zaczęto przekształcać już w czasach szwedzkich w nowożytne fortyfikacje.
Architektura
Miasto Nowa Parnawa i zamek zakonny założone zostały na południowym brzegu rzeki Parnawy, w pobliżu jej ujścia do wód Zatoki Ryskiej. Zamek wraz z podzamczem zajął zachodnią, bliższą delty część terenu, natomiast miasto rozwinęło się po jego wschodniej stronie. Oba założenia rozdzielała nawodniona fosa, która otaczała także zamek i miasto, za wyjątkiem chronionej korytem rzeki strony północnej. Miejskie mury obronne łączyły się z narożnikami podzamcza, przy czym miasto nie posiadało własnych obwarowań od strony zamku.
Zamek krzyżacki w Parnawie był typowym, kwadratowym w planie założeniem konwentualnym o boku wynoszącym 34 metry długości, z najważniejszymi pomieszczeniami klasztornymi umieszczonymi na pierwszym piętrze, usytuowanymi w czterech skrzydłach otaczających wewnętrzny dziedziniec. Wokół niego z co najmniej trzech stron (wschodniej, zachodniej i południowej) umieszczono kamienny krużganek komunikacyjny. Zamek posiadał również co najmniej jedną wieżę, umieszczoną w północno – wschodnim rogu zamku górnego. Wjazd usytuowany był pośrodku skrzydła wschodniego, zwrócony był więc w stronę miasta. Dom konwentu opasany był dwoma liniami murów obronnych zaopatrzonych w narożne baszty, z których pierwszy obwód wydzielał otaczający zamek górny obszar międzymurza, a drugi wyznaczał spore podzamcze.
Północny i wschodni odcinek murów miejskich biegł linią prostą, południowa część posiadała dwa niewielkie załamania. Całość miała długość około 900 metrów. Mur miejski skonstruowany był z kamienia eratycznego, wapienia i fragmentów cegieł wiązanych wapienną zaprawą. Gdzieniegdzie wykorzystywano również glinę w celu uszczelnienia ścian na wypadek podniesienia się poziomu wody w fosie lub rzece. Od strony rzeki grubość muru wahała się od 1,3 do 1,8 metra, po stronie wschodniej wynosiła około 1,5 metra, zaś na odcinku południowym od 1,3 do 1,7 metra.
Miejski mur obronny wzmacniało sześć baszt. Naroże północno – wschodnie i południowo – wschodnie wzmacniały baszty cylindryczne, z których ta ostatnia nazwana została Czerwoną. Pierwotnie była ona czterokondygnacyjna, a grubość jej ścian dochodziła do 2,5 metra. Baszta Biała była jeszcze bardziej masywna, z murami w przyziemiu grubości około 3 metrów. Oprócz tego mury posiadały kilka baszt półcylindrycznych. Do miasta prowadzić miało aż osiem bram, z których najważniejszymi była: Rzeczna, Wodna oraz Gildii od strony północnej, wschodnia Bydlna i południowe Ryska oraz Ducha Świętego. Większość z nich zapewne miała formę wieżową z przejazdami w przyziemu.
Stan obecny
Zamek krzyżacki nie przetrwał w najmniejszym stopniu do czasów współczesnych. Jedynym ocalałym fragmentem obwarowań miejskich jest ukryta między domami baszta z pierwszej połowy XIV wieku zwana Czerwoną Wieżą lub Wieżą Więzienną. Obecnie jest ona niższa o jeden poziom w stosunku do pierwotnego wyglądu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bernotas R., New aspects of the genesis of the medieval town walls in the Northern Baltic Sea region, Turku 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.