Historia
Kościół św. Bartłomieja w Palamuse powstał jako jedna z najstarszych murowanych budowli sakralnych w diecezji, gdyż pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o jego księdzu odnotowana została już w 1234 roku. Wzniesiony został na nisko położonym i wilgotnym terenie, niezbyt dogodnym do konstruowania murowanej budowli, co być może wynikało z funkcjonowania tam wcześniej pogańskiego miejsca kultowego. Budowę prawdopodobnie rozpoczęto od prezbiterium, by następnie kontynuować prace nad korpusem nawowym. Prezbiterium już w XIII wieku podsklepiono, ale w XIV stuleciu jego mury zostały podwyższone i założono nowe sklepienie. Jak większość budowli w regionie, kościół został w drugiej połowie XVI stulecia spalony w czasie wojen inflanckich. Odbudowa została przeprowadzona w kolejnym stuleciu, natomiast w trakcie prac remontowych z XVIII stulecia utworzono barokową wieżyczkę nad korpusem. W 1929 roku zrekonstruowano sklepienia wewnątrz korpusu nawowego.
Architektura
Kościół otrzymał formę budowli trójnawowej, halowej, orientowanej względem stron świata, składającej się z prostokątnego, trójprzęsłowego korpusu i szerszego od nawy głównej, dwuprzęsłowego prezbiterium, zakończonego na wschodzie prostą ścianą. Charakterystyczną cechą kościoła, podobnie jak wielu innych w regionie, były pierwotnie gładkie, pozbawione przypór elewacje, pozostawione bez podparcia za sprawą utworzenia masywnych murów obwodowych. W trakcie XIV-wiecznej przebudowy zewnętrzne elewacje pokryto matowym tynkiem i pomalowano ochrą we wzór imitujący kwadry.
Ściany kościoła przeprute były wąskimi i wysokimi oknami o obustronnych rozglifieniach oraz dwoma otworami wejściowymi do naw: bocznym północnym i głównym zachodnim. W korpusie nawowym zapewne znajdowały się trzy okna od południa, po jednym na osi przęsła, a także podobne dwa okna północne. Prezbiterium oświetlały dwa okna południowe oraz osiowe okno wschodnie, przez które promienie słoneczne padały na ołtarz główny. Dodatkowe dwa okna przepruto w ścianie północnej. Pierwotne okna z XIII wieku zapewne miały jeszcze archaiczne półkoliste zamknięcia, na ostrołuczne mogły zostać przekształcone w późniejszym okresie średniowiecza.
Wewnątrz kościoła pomimo braku przypór zarówno korpus jak i prezbiterium przykryto sklepieniami, które swój ciężar musiały rozprowadzać jedynie na murach obwodowych. W prezbiterium pierwotne sklepienie w XIV wieku zastąpione zostało nowym, wyżej założonym sklepieniem krzyżowo – żebrowym, utworzonym być może w celu uzyskania większej przestronności wnętrza. Równocześnie podwyższone zostały wówczas otwory okienne. Wejście na poddasze ponad sklepieniami odbywało się za pomocą aż dwóch biegów schodów, umieszczonych w grubości zachodniego muru korpusu oraz w północnej ścianie prezbiterium. Portal wejściowy do schodów prezbiterialnych umieszczono wysoko nad posadzką, pomieszczenie nad poddaszem mogło więc służyć jako skarbiec lub miejsce schronienia.
Stan obecny
Kościół zachował do czasów współczesnych średniowieczne mury obwodowe korpusu i prezbiterium, obecnie podparte wtórnymi przyporami. Nowożytna jest również kruchta przy fasadzie zachodniej oraz zakrystia po północnej stronie prezbiterium. Wewnątrz prezbiterium zachowało się gotyckie sklepienie, podczas gdy wnętrze nawy wraz z otworami okiennymi i wejściowymi zostało gruntownie przebudowane. Obecne sklepienie korpusu wraz z filarami międzynawowymi pochodzi z 1929 roku i jest wzorowane na późnogotyckich sklepieniach z Tallina. Jedyne oryginalne okno o półkolistym zamknięciu fragmentarycznie zachowało się na poddaszu zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.