Historia
Po podboju okolicznych ziem przez krzyżowców w połowie XIII wieku, tereny wokół Padise zostały nadane mnichom cysterskim z klasztoru w Dünamünde (Daugavgrīva). Niedługo potem wznieśli oni tam niewielką, kaplicę, wzmiankowaną w źródłach pisanych w 1281 roku. W 1310 roku, po tym jak zakon krzyżacki pięć lat wcześniej zakupił rodzimy klasztor w Dünamünde i zamienił go w komturię, konwent cysterski przeniósł się do Padise. W 1317 roku król Danii Eryk VI Menved wydał zgodę na budowę przez mnichów w nowym miejscu pełnoprawnego, murowanego klasztoru.
W 1343 roku, w noc św. Jerzego, klasztor w Padise został zdobyty i spalony przez estońskich powstańców, a 28 przebywających w nim mnichów zostało zabitych. Po odkupieniu okolicznych terenów od Danii przez Krzyżaków, pozwolili oni miejscowym mnichom na odbudowę klasztoru. Prace budowlane prowadzone były w drugiej połowie XIV wieku, z największym natężeniem prawdopodobnie pod koniec tamtego stulecia. Od tego momentu znaczenie i majątek cystersów z Padise stale rosły. Już na początku XV wieku konwent posiadał liczne grunty nie tylko w Inflantach, ale i w szwedzkiej Finlandii. W 1448 roku odnotowana została konsekracja kościoła klasztornego przez biskupa Tallina, co mogło mieć związek z zakończeniem wówczas prac remontowo – budowlanych. W późnych latach XV wieku prawdopodobnie dobiegła końca budowa skrzydeł południowego i wschodniego, a także utworzono zabudowania przy dziedzińcu zachodnim.
W XVI stuleciu klasztor nie uległ postępującej reformacji. Dopiero w 1558 roku, doceniając militarne walory budowli, ostatni krzyżacki mistrz Inflant, Gotthard Kettler, zajął klasztor i przepędził mnichów. Już w 1561 roku Padise zajęli Szwedzi, a rok później Kettler zrzucił zakonny habit i oddał się pod opiekę Polski i Litwy jako protestancki książę. W 1576 roku klasztor został zajęty przez Moskwę. Szwedzi odzyskali go w 1580 roku po długim oblężeniu i niszczącym bombardowaniu, po czym przekształcili w królewski dwór. W 1622 roku król Gustaw II Adolf przekazał budowlę burgrabiemu Rygi Thomasowi Ramm, którego dziedzice byli w posiadaniu Padise do 1919 roku. Na terenie dawnego klasztoru urządzili oni gospodarcze i mieszkalne pomieszczenia dworskie, część natomiast rozebrali w celu pozyskania materiałów budowlanych. Pod koniec XVIII stulecia zabudowania zostały opuszczone i popadły w ruinę.
Architektura
Klasztor w Padise w XV wieku składał się z czteroprzęsłowego kościoła bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium, położonych na południe od niego zabudowań klasztornej klauzury, otaczających trapezowaty w planie wirydarz z krużgankami, a także z małego dziedzińca zachodniego oraz muru obronnego wydzielającego kolejny, północny dziedziniec. Po wschodniej stronie klauzury funkcjonował najrozleglejszy dziedziniec o funkcji gospodarczej. Całość usytuowana była w zakolu niewielkiej rzeki przepływającej po stronie zachodniej i częściowo południowej, która posłużyła do nawodnienia szerokiej na około 15 metrów fosy i utworzenia stawu po stronie wschodniej. Fosa łączyła rzekę ze stawem po północnej stronie kompleksu, a także oddzielała klauzurę od wschodniego dziedzińca i zabezpieczała całe założenie od południa. Już poza obrębem fosy, po stronie północno – wschodniej funkcjonowała salowa późnogotycka kaplica.
Korpus kościoła klasztornego, jako najsłabsze ogniwo obrony, wywyższony został o kilka metrów ponad poziom gruntu, a pod nim skonstruowano przestronne, pozbawione okien przyziemie, czyli tzw. kościół dolny. W odróżnieniu od kościoła klasztornego Falkenau, w Padise dolna kondygnacja zajmowała jedynie wschodnią część budynku, stanowiąc kwadratową w planie kryptę ze sklepieniem podtrzymywanym przez środkowy filar. Przestronniejszy wyższy poziom kościoła wyposażono w duże, ostrołuczne okna oraz zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym, rozdzielonym na cztery zbliżone do kwadratów przęsła. Jako że reguła cysterska zakazywała budowy wież kościelnych, na świątyni wzniesiono jedynie niewielką wieżyczkę na sygnaturkę. Kościół nie posiadał żadnej wyraźnej dominanty wysokościowej nad zwartymi zabudowaniami klauzury.
Cały kompleks klauzury był silnie ufortyfikowany, bowiem oprócz zewnętrznych obwarowań poszczególne skrzydła i wieże zwieńczone były chodnikami straży chronionymi przez blankowane przedpiersia. Ponadto na dwa wschodnie narożniki nałożone zostały obłe bartyzany, osadzone na tropmach nad kościołem i skrzydłem południowym. Z narożnika południowo – zachodniego poza zwarty czworobok klauzury wysunięty był ryzalit, stanowiący wkomponowany w klasztor starszy budynek z XIII wieku. W XV wieku po zachodniej stronie klauzury utworzono wąski dziedziniec ze studnią, od południa zamknięty wieżową budowlą stanowiącą narożnik klauzury, a od północy wieżą bramną. Dodatkowo w XVI wieku w narożniku północnego dziedzińca oraz po południowo – zachodniej stronie klauzury wybudowano półkoliste basteje.
We wszystkich trzech skrzydłach klauzury główne pomieszczenia utworzono na drugiej kondygnacji, kilka metrów powyżej poziomu gruntu, ponad częściowo zagłębionym w ziemi przyziemiem. Komunikację pomiędzy tymi poziomami zapewniały krużganki, natomiast klatki schodowe wiodły na trzecią, najwyższą kondygnację, umieszczoną ponad wszystkimi skrzydłami. Skrzydło wschodnie klasztoru na głównej kondygnacji zajmowane było przez trzy pomieszczenia: zakrystię na północy, kapitularz pośrodku i być może parlatorium (rozmównicę) na południu. Powyżej zapewne umieszczona była sala dormitorium, połączona bezpośrednio z kościołem, by umożliwić mnichom szybkie przejście na nocne i poranne nabożeństwa. Większość skrzydła południowego wypełniał trójprzęsłowy refektarz, natomiast w zachodnim znajdowały się pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne przeznaczone dla konwersów. Oba skrzydła w narożniku łączyła kaplica, umieszczona w najstarszej części klasztoru.
Wejście do zwartego, ściśle zamkniętego zespołu klasztornej klauzury, znajdowało się obok kościoła w części zachodniej. Nietypowo było ono zamykane broną. Gdy w XV wieku dobudowano po stronie północno – zachodniej wspomnianą powyżej czworoboczną wieżę bramną, stykającą się z kościołem jednym z narożników, umieszczono w niej skomplikowany system zwodzonych mostów, przerzucanych z dwóch stron nad rowem wykopanym na terenie północnego dziedzińca. W ścianie północnej wieży znajdowały się dwie zwodzone kładki, jedna dla pieszych i jedna dla wozów. Trzecia zwodzona kładka umieszczona została we wschodniej ścianie wieży. Prawdopodobnie służyła ona do dojścia pieszych na przykościelny cmentarz, który wydzielono jakąś formą ogrodzenia z północnego dziedzińca. Na północny dziedziniec z kolei prowadził zespół bramny w narożniku północno – wschodnim, składający się z wieży bramnej lub przybramnej wysuniętej ku fosie północnej oraz budynku wciśniętego między dziedziniec północny i fosę przed dziedzińcem wschodnim.
Stan obecny
Kompleks klasztorny w Padise jest najlepiej zachowanym średniowiecznym, obronnym klasztorem na terenie Inflant. Jest też niezwykle ciekawym przykładem architektury sakralno – obronnej zakonu religijnego, innego niż zakon krzyżacki. Zachowała się cała północno – wschodnia część klasztoru z najważniejszymi pomieszczeniami: kapitularzem, zakrystią, a przede wszystkim kościołem z podziemiami i gotyckimi sklepieniami. Niestety część południowo – zachodnia została zniszczona w czasie wojen inflanckich. Zrujnowane partie wieży narożnej, wieży bramnej, skrzydła zachodniego i południowego oraz murów dziedzińca zachodniego poddawane są stopniowym pracom rewitalizacyjnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Kadakas V., Archaeological studies in Padise monastery, „Archeological fieldwork in Estonia 2011”, Tallinn 2012.
Kadakas V., Ööbik P., Reppo M., Archaeological studies in the Cistercian monastic complex in Padise, „Archeological fieldwork in Estonia 2019”, Tallinn 2020.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.