Historia
Zamek w Narwie był najdalej wysuniętym na północny – wschód punktem obronnym Inflant. Stanowił bramę dla całego regionu i strzegł drogi handlowej znad Zatoki Fińskiej do Nowogrodu i Pskowa. Pojawił się na kartach historii w 1277 roku, wówczas jeszcze jako własność duńska. Przypuszczalnie wtedy wzniesiono pierwsze kamienne obwarowania, które jednak nie powstrzymały najazdu wojsk ruskich z 1294 roku. Pod koniec XIII stulecia i na początku XIV wieku Duńczycy rozbudowali zamek, ewentualnie dopiero wówczas powstał on w formie murowanej, zaś wcześniejsze założenie było jeszcze drewniano – ziemne. Przy zamku rozwinęła się również osada, po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych jako miasto w 1329 roku.
W 1346 roku Dania została zmuszona do sprzedania swych estońskich posiadłości Zakonowi Krzyżackiemu. Nie zdecydował się on na założenie w Narwie komturii, najwyższym urzędnikiem zakonnym ustanawiając jedynie wójta. Pierwszym znanym z imienia był Arnd von Altena, rezydujący około 1370 roku. Za jego i jego poprzedników dokonano znacznej rozbudowy zamku, który według kronikarza Hermanna von Wartberge w czasach urzędowania mistrza Goswina von Herike, a więc w latach 1345-1359, ufortyfikowano murami i fosami („muris et fossatis emendavit”). Podwyższono wówczas wieżę główną i przekształcono zabudowania mieszkalne, nad którymi dalsze prace zapewne trwały w XV wieku, aż do uzyskania zwartego czteroskrzydłowego założenia. Fortyfikacje były na tyle potężne, iż w 1492 roku księstwo moskiewskie zamiast podjąć próbę podboju, zdecydowało się wznieść po przeciwnej stronie rzeki swoją własną twierdzę, Iwanogród.
W 1558 roku moskiewskie wojska Iwana Groźnego przekroczyły rzekę i zajęły miasto wraz z zamkiem. Dopiero po dwudziestu trzech latach zostały one odbite przez Szwedów, przy czym zamek doznał w trakcie walk znacznych zniszczeń. W szwedzkich rękach Narwa pozostawała aż do początku XVIII wieku. Wprawdzie w 1700 roku król Karol XII w pobliżu Narwy odniósł błyskotliwe zwycięstwo nad wojskami cara Piotra Wielkiego, lecz ostatecznie przegrał wojnę i cztery lata później zamek na dwieście lat dostał się pod panowanie rosyjskie.
W połowie XIX wieku zamek w Narwie przeszedł pierwszą pośród średniowiecznych zamków na terenie Estonii kampanię restauratorską, zainicjowaną i prowadzoną przez rosyjskiego inżyniera i miłośnika historii Modesta Rezvoi. Naprawiono mury głównej części zamku i przedzamcza północnego oraz odbudowano niektóre zawalone elementy średniowiecznej zabudowy. W nowej formie zabytek przetrwał do 1944 roku. Druga wojna światowa przyniosła zagładę Narwie, zwłaszcza zabudowie miasta. Sam zamek miał nieco więcej szczęścia, bowiem choć poważnie uszkodziły go bombardowania wojsk radzieckich (wschodnia część wieży, północno – wschodni narożnik zamku górnego), został jednak pieczołowicie odbudowany w latach 70-tych i 80-tych XX wieku.
Architektura
Zamek usytuowano na wysokim, zachodnim brzegu rzeki Narwa, łączącej jezioro Pejpus z Zatoką Fińską, a zarazem na południe od rozwiniętego później miasta. Brzeg opadał do rzecznego koryta wysokimi i stromymi wapiennymi klifami, zapewniając zamkowi znaczną ochronę naturalnym ukształtowaniem terenu. W pełni uformowane założenie składało się z części głównej oraz oddzielonego przekopem dużego przedzamcza od strony zachodniej i mniejszego od strony północnej, wciśniętego między zamek, miasto oraz rzekę. Między podzamczem północnym a rdzeniem zamku nie było obwałowań ziemnych, ale od miasta cały kompleks zamkowy oddzielony był szeroką fosą, umieszczoną w miejscu naturalnego obniżenia terenu. Miasto w średniowieczu otoczone było obwodem własnych murów na rzucie zbliżonym do prostokąta, z nielicznymi basztami umieszczonymi w kluczowych dla obronności miejscach. Mury te były powiązane z obwarowaniami zamku, przy czym miasto nie posiadało własnych fortyfikacji od jego strony.
Najstarsza część zamku z czasów duńskich zajmowała obszar późniejszego zamku głównego i północnego podzamcza, a więc teren o wymiarach w przybliżeniu 96 x 44/47 metrów. W obrębie tym nie było jeszcze na przełomie XIII i XIV wieku wyodrębnionego murem podziału na podzamcze i rezydencjonalno – obronny rdzeń. Zapewne całość otaczał pojedynczy obwód muru o wysokości około 5-6 metrów. Najstarsza kamienna budowla w obrębie murów duńskiego zamku znajdowała się przy kurtynie zachodniej. Posiadając około 13-14 metrów wysokości była co najmniej dwukrotnie wyższa od pierwotnego muru obwodowego, miała więc już wówczas wieżową formę (później jej dwie najniższe kondygnacje wykorzystano przy budowie wieży Wysoki Herman). Brama znajdowała się w kurtynie zachodniej, gdzie być może poprzedzał ją wysunięty w przedpole czworoboczny budynek bramny. Wjazd ten został zablokowany na skutek wzniesienia pojedynczego budynku na miejscu późniejszego skrzydła zachodniego, dostawionego od południa do wieży. Ponadto w bliżej nieznanym przedziale czasowym wzniesione zostały dwa kolejne domy, północy i wschodni, przy czym każdy z nich pierwotnie stanowił osobną budowlę, nie połączoną z pozostałymi. Wjazd na dziedziniec utworzony między budynkami prowadził odtąd od strony północnej.
W pierwszej połowie XIV wieku zamek otoczono od strony zachodniej, południowej, a być może także północnej, cienkim i prawdopodobnie niskim zewnętrznym murem parchamu o grubości około 0,9-1,1 metra, poprowadzonym w odległości około 4 metrów od głównego muru. Od strony zachodniej tuż przed nim przekopano wówczas szeroką na ponad 30 metrów i głęboką miejscami na 8 metrów fosę, wykutą w naturalnym wapieniu pomiędzy najstarszą częścią zamku, a uformowanym od lat 40-tych XIV wieku rozległym przedzamczem zachodnim. Po stronie północnej podzamcze wydzielone zostało zapewne już wcześniej, w chwili budowy północnego budynku. Szerokość parchamu (międzymurza) nie była zbyt duża, ale wystarczała by umożliwić transport kołowy oraz zabezpieczyć rdzeń zamku wolną od zabudowy przestrzenią.
W drugiej połowie XIV wieku zamek górny zaczęto przebudowywać w bardziej zwarte założenie na planie czworoboku, z masywną wieżą zwaną Wysoki Herman od strony północno – zachodniej. Wieża po dobudowaniu sześciu pięter do starszej budowli, ostatecznie osiągnęła wysokość ponad 50 metrów, przy grubości murów dochodzącej w przyziemiu do 4 metrów. Po stronie zachodniej, wschodniej i północnej przy wykorzystaniu starszych budynków utworzono większe skrzydła o prostokątnych rzutach. Najpóźniej powstało skrzydło po południowej stronie dziedzińca, gdzie przez większą część XV wieku mogła się znajdować jedynie prosta kurtyna. Ponadto przy skrzydle zachodnim w XV wieku dobudowano wystającą przed lico muru drobną wieżę, być może powstałą na miejscu starszego budynku bramnego. Przy skrzydle wschodnim wzniesiono czworoboczny dansker, który górował nad nadrzecznymi skarpami. Pełnił on funkcję sanitarną, gdyż mieścił wewnątrz głęboką studnię sięgającą poziomu nurtu rzecznego. Bryłę zamku górnego uzupełniła ośmioboczna wieżyczka, nadbudowana na południowo – zachodnim narożniku muru obronnego
Zamek górny po przebudowie z XIV/XV wieku posiadał dwie główne kondygnacje, przyziemie i piętro. Dostęp do niższego poziomu możliwy był z dziedzińca, na piętro wchodzono natomiast z krużganków otaczających dziedziniec, co najmniej na części obwodu murowanych i podsklepionych. Na ganek straży obiegający koronę muru obronnego można się było dostać szeroką klatką schodową w ryzalitowej wieży zachodniej. Górne pomieszczenie danskeru znajdowało się na poziomie głównego piętra sąsiedniego skrzydła i było połączone szerokim przejściem z górnym krużgankiem. W skrzydle zachodnim na kondygnacji reprezentacyjnej być może znajdował się refektarz, ale mógł on też funkcjonować na piętrze skrzydła wschodniego, ze względu na połączenie z danskerem. Pierwsze piętro skrzydła północnego mogły zajmować prywatne komnaty urzędników zakonnych. U schyłku średniowiecza przestrzeń mieszkalna została tam znacznie powiększona, na skutek dostawienia drugiego traktu od strony podzamcza północnego. Na pierwszym piętrze głównej wieży zamkowej przypuszczalnie umieszczono kaplicę.
Na przełomie XV i XVI wieku dodatkowe obwarowania uzyskało podzamcze zachodnie, wzmocnione dwoma narożnymi cylindrycznymi basztami i kolejną basteją w kurtynie południowej. Jedna z baszt narożnych flankowała bramę wjazdową na dziedziniec, która wiodła bezpośrednio poza obwarowania Narwy. Druga brama w północnej części dziedzińca, skierowana do miasta, mogła mieć formę czworobocznej wieży z przejazdem. Co ciekawe podzamcze zachodnie mogło posiadać własny mur obronny także od strony wschodniej, a więc od strony oddzielającej go od rdzenia zamku. Zapewne była to wyższa konstrukcja niż zwykła ściana pełniąca funkcję przeciwskarpy fosy. Dzięki temu podzamcze pełniło rolę fortyfikacji autonomicznej, niezależnej od głównej części zamku, co było rozwiązaniem bardzo rzadko spotykanym na terenie Inflant (podobnie zbudowane zostało jedynie podzamcze zakonnego zamku w Fellinie). Oddzielenie podzamcza własnymi obwarowaniami lepiej zabezpieczało szeroką fosę, ale wiązało się również z ryzykiem. Gdyby oblegającym udało się zdobyć przedzamcze zachodnie, mogliby wykorzystać jego niezależne możliwości obronne przeciwko zamkowi głównemu.
Stan obecny
Zamek w Narwie na pierwszy rzut oka jest dzisiaj jednym z najlepiej zachowanych zamków na terenie Estonii i wraz ze znajdującym się po drugiej stronie granicznej rzeki Iwanogrodem stanowi wspaniały widok. Efekt ten jest jednak wynikiem szeroko zakrojonej renowacji przeprowadzonej w XIX stuleciu i w drugiej połowie XX wieku. Wtedy to zamek został po zniszczeniach wojennych i nowożytnych przekształceniach dość sumiennie odbudowany, choć nie ustrzeżono się paru błędów (np. użyto zachowane renesansowe okna jako wzór do odtworzenia okien gotyckich). W efekcie średniowieczny układ pomieszczeń zamku górnego pozostaje praktycznie nieznany, chronologia powstawania zabudowań jest trudna do określenia, zaś ilość oryginalnych murów jest nieduża (przykładowo prawie w całości efektem XIX-wiecznej odbudowy jest niska wieża zachodnia oraz dansker wschodni). Co gorsza niektóre elementy zamku nie zachowały się praktycznie w najmniejszym stopniu (np. późnogotycka część skrzydła północnego od strony podzamcza). Obecnie na zamku można odwiedzić muzeum, które wyjaśnia historię miasta i warowni. Na północnym dziedzińcu znajdują się warsztaty rzemieślnicze, w których można kupić pamiątki i wyroby ludowe, często odbywają się tam też spektakle plenerowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Kadakas V., Territorial development of the Castle of Narva [w:] Livland im Mittelalter – Geschichte und Architektur, red. B.Aldenhoff, C.Herrmann, Petersberg 2022.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.